Bulletin KNOB

Hofarchitectuur in dienst van mariale devotie

2024-06-21T14:34:20+02:00

In deze bijdrage worden enkele nieuwe inzichten voorgesteld over de bouw en de betekenis van het mariale devotieoord van Scherpenheuvel. Archivalisch onderzoek wijst er op dat de koepel van de door Wenzel Coebergher (1557-1634) ontworpen kerk al omstreeks 1621 voltooid was. Ook van de galerij gelegen achter de kerk en de hiermee verbonden residentie van de oratorianen kan worden aangenomen dat ze veel eerder waren voltooid dan vroeger werd verondersteld. Een stilistisch onderzoek van de toegepaste ornamentiek van de aanbouw achter de toren en de galerij doet immers vermoeden dat deze bouwwerken door Jacob Francart (1583-1651) ontworpen zijn geweest. Bovendien toonde dendrochronologisch onderzoek van de dakkap van de galerij een constructiedatum van omstreeks 1630 aan. Dit betekent dat het gehele terrein werd gerealiseerd in één grote bouwcampagne, die vermoedelijk volledig uitgevoerd tijdens het leven van aartshertogin Isabella, en aldus een veel prominenter ‘ideaal’ karakter verkrijgt. Een typologische benadering van de galerij en de residentie van de oratorianen wijst er bovendien op dat deze gebouwen niet louter een religieuze functie hadden, maar gesitueerd dienen te worden binnen een erg prestigieuze adellijke context met internationale allures.

Een onderzoek naar het devotionele programma, dat zich voornamelijk baseerde op de inwijdingsakte van 1627, onthulde dat in en rondom de kerk twee verschillende programma’s aanwezig zijn. In de zijkapellen en de koepelruimte van de kerk werd een aartshertogelijk mariaal devotioneel programma uitgezet, dat gebaseerd was op de Hebdomada Mariana van de hofkapelaan Richard Stanihurst (1547–1618). Het programma van de buitenkapellen, dat oorspronkelijk slechts de vier kapellen rond de koepelruimte en de twee kapellen in het portaal bevatte, was daarentegen veeleer gericht op de pelgrims en de parochianen. Op deze wijze wordt duidelijk dat Scherpenheuvel planmatig ontworpen was als een ontmoetingsplaats van twee werelden, enerzijds de vorstelijke adel en anderzijds het gewone volk. Elk van deze twee actoren had op het terrein en in de kerk zijn eigen ruimten, geschikt rondom de grootse, centraal gelegen koepelruimte waar het miraculeuze Mariabeeldje en het Heilig Sacrament werden bewaard.

De middeleeuwse huizen van de Nijmeegse Benedenstad

2024-06-21T14:34:17+02:00

Al voor de Tweede Wereldoorlog werd nagedacht over de sanering van de Benedenstad van Nijmegen. Na de oorlog volgden diverse plannen elkaar op, waarbij uiteindelijk is gekozen voor een stratenplan dat enigszins aansluit bij de historische parcellering. De historische waarde van de huizen werd onderkend, maar niettemin werd in de jaren zestig van de twintigste eeuw een groot aantal panden gesloopt. Om te documenteren wat zou verdwijnen, voerden medewerkers van de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg tussen 1959 en 1973 onderzoek uit. Per pand werd een rapport opgesteld en de hoofdmaten en details werden opgemeten en getekend.

Aan het huizenonderzoek in de Nijmeegse Benedenstad werd nooit een overzichtspublicatie gewijd. Om deze lacune in de historiografie van de Nederlandse huizen te vullen, wordt in deze bijdrage een overzicht geboden van de belangrijkste resultaten van het onderzoek. Na een korte inleiding over het verval van de Benedenstad en de verschillende stedenbouwkundige plannen die tot de dramatische sloop leidden, worden de gedocumenteerde huizen behandeld. Daarbij wordt achtereenvolgens aandacht besteed aan de datering en de huisvormen, vensters, kelders, balklagen, korbeelstellen en sleutelstukken, houten trappen, kapconstructies en andere interieuronderdelen. Hoewel de verstening in de veertiende en vijftiende eeuw een duidelijke vlucht nam – ook het oudste topografische materiaal van Nijmegen laat een stenen stad zien – moet er rekening mee worden gehouden dat dit een langdurig proces is geweest en dat ook houtbouw nog lang voorkwam.

De bijdrage wordt afgesloten met een beknopte duiding van het Nijmeegse huizenlandschap ten opzichte van de rest van Nederland. Hieruit blijkt dat – anders dan in de literatuur verondersteld – er geen bewijs bestaat dat in de benedenstad al in de dertiende eeuw tientallen natuurstenen huizen stonden. Natuurstenen kelders waren er wel, veelal met houten zoldering maar ook met enkele tufstenen gewelven. Parallellen qua keldertypologie zijn er met huizen in steden als Arnhem, ’s-Hertogenbosch, Maastricht en Roermond. Hoewel zich qua hoofdvorm en kelderontwikkeling van de huizen parallellen met ’s-Hertogenbosch opdringen, is de constructie van de huizen in Nijmegen anders. Hier zijn geen houtskelethuizen aangetroffen. In die zin laat Nijmegen zich qua huisbouw eerder vergelijken met Arnhem, Venlo en Roermond.

Johannes Mutters jr. | De Roos & Overeijnder | Gerrit van Arkel

2024-06-21T13:55:12+02:00

Besprekingen van boeken van Bart D. Verbrugge | Han Timmer | Michiel Kruidenier

Vrouwen in architectuur

2024-06-21T14:03:14+02:00

Bespreking van een boek van Catja Edens e.a. (red.)

Standhouden. Adellijk landgoedbeheer in Nederland

2024-06-21T14:05:56+02:00

Bespreling van een boek van Willemieke Ottens