Bulletin KNOB

Pacheco en Passage 44

2025-06-27T08:34:03+01:00

In het centrum van Brussel staat aan de Pachecolaan 44 een opmerkelijk gebouwcomplex van zestien bouwlagen (dertien bovengronds en drie ondergronds). Strategisch gelegen aan de Kleine Ring, fungeert het als herkenningspunt voor de buurt. Het gebouw is een blikvanger door het vlechtwerk van betonnen elementen in de gevel. Architect Marcel Lambrichs en zijn team ontwierpen het gebouw in 1964 voor het toenmalige Gemeentekrediet van België (Crédit Communal de Belgique). Pacheco, zoals het complex kortweg werd genoemd, bood meer dan zesduizend vierkante meter kantoorruimte en was tot 2015 de hoofdzetel van de bank. In de plint ter hoogte van de Kruidtuinlaan bevond zich een commerciële galerij met bioscoop, restaurants, winkels en auditorium. Deze ‘Passage 44’ stond in de jaren 1970 bekend als een bruisend cultureel centrum. Vandaag huisvest de toren de Dienst Vreemdelingenzaken, terwijl de plint wordt omgebouwd tot campus van de KU Leuven.

Pacheco en Passage 44 zijn een onmiskenbaar onderdeel van het Brusselse collectieve geheugen en bij uitbreiding van dat van België. Aanleiding hiervoor zijn onder andere de drukbezochte tentoonstellingen en lezingen die het Gemeentekrediet in ‘zijn’ galerij organiseerde. De bank profileerde zich als maatschappelijk geëngageerd bedrijf en beschouwde het bevorderen van kunst en kennis als een van haar kerntaken. Daarnaast is de geschiedenis van het gebouw nauw verbonden met de naoorlogse ontwikkelingen op het gebied van stedenbouw en architectuur in Brussel. Omwille van, onder andere, zijn historische en stedenbouwkundige waarden is de voormalige hoofdzetel van het Gemeentekrediet sinds 2024 ingeschreven in de wettelijke erfgoedinventaris van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

Ondanks de interesse uit de erfgoedhoek komt de casus Pacheco in de bestaande literatuur weinig aan bod. Dit artikel kadert Pacheco en Passage 44 opnieuw in hun architectuurhistorische context en levert zo een bijdrage aan de kennis over het Brusselse naoorlogse erfgoed. Daarbij wordt stilgestaan bij twee sleutelmomenten: de ontwerpfase en opbouw in de jaren zestig en het project voor het personeelsrestaurant door ontwerper Frans L. Van Praet, dat rond de eeuwwisseling werd uitgevoerd. De werken die in deze periodes werden uitgevoerd, vallen respectievelijk onder te brengen onder de noemers ‘modern’ en ‘postmodern’. De integratie van deze tegengestelde ontwerpvisies binnen eenzelfde gebouwencomplex is uniek in de Belgische context.

Naast een blik op het verleden biedt dit artikel een inkijk in de toekomstmogelijkheden voor grootschalige naoorlogse projecten. In het licht van een groeiende interesse voor de moderne beweging en voor jong erfgoed wordt stilgestaan bij theorie, erfgoedbeleid en restauratiepraktijk binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Hoewel het jonge erfgoed aan (academische) waardering en juridische bescherming heeft gewonnen, hapert de vertaling van de theoretische erfgoedwaardebepaling naar de restauratiepraktijk. De ontwikkeling van een bredere methodologie op het gebied van value mapping, kan hiervoor een oplossing bieden. Een analyse van de casus Pacheco biedt waardevolle inzichten die de duurzaamheid van toekomstige projecten ten goede komen.

Het Paleis aan de Maas

2025-06-27T07:22:45+01:00

Het nieuwe zeemagazijn van de Admiraliteit op de Maze, gebouwd tussen 1785 en 1788 op het Reuzeneiland aan de oostkant van Rotterdam, was een van de grootste bouwwerken uit de Republiek der Nederlanden, desalniettemin is het nadat het in 1891 afbrandde bijna geheel in de vergetelheid geraakt. Vijftien bewaarde ontwerptekeningen van de architect, de Italiaan Giovanni Giudici (1746-1819), geven inzicht in de ontwerpfases, technische detaillering en veranderende vormgeving van façade en interieur. Het zeemagazijn had primair de functie van opslag van wapentuig en scheepsmateriaal. Toch verried de architectuur deze utilitaire bestemming niet. De symmetrische, monumentale gevel met geblokte lisenen, bel-etage, balkons en beeldhouwwerk op het bekronende attiekblok gaf het gebouw een paleisachtig voorkomen. Vandaar dat het zeemagazijn in Rotterdam ook wel bekend stond als het ‘Paleis’. Giudici’s ontwerp week af van Stalpaerts zeventiende-eeuwse pakhuizen van de VOC en Amsterdamse Admiraliteit, die weliswaar ook een monumentale vormgeving hadden, maar waarvan de functie als pakhuis zichtbaar tot uitdrukking kwam in het exterieur.

De paleisachtige vormgeving van het Rotterdamse magazijn hield verband met het hybride karakter van het gebouw: deels pakhuis, deels kantoor en deels ‘evenementenhal’. Naast opslagruimtes, werkplaatsen en kantoren was een aanzienlijk deel van het gebouw bestemd voor representatieve vertrekken. Het westelijke paviljoen bevatte onder andere een monumentale vestibule, een bibliotheekkamer, een wapenkamer en een salon met uitzicht op de rivier. Opvallend voor een magazijn is ook de aanwezigheid van een forse keuken die was toegerust voor grote eetfestijnen. In het middenpaviljoen werd een enorme multifunctionele ruimte gecreëerd met een vrije overspanning van elf meter, mogelijk gemaakt door een zware hulpconstructie, waaraan de vloerbalken van de tweede verdieping werden opgehangen. Deze ruimte kon worden gebruikt voor opslag, maar ook voor grootschalige evenementen, zoals het bezoek van tsaar Alexander I in 1814.

Door zijn ligging in de bocht van de Maas, met een bewust ontworpen façade gericht op de waterzijde, speelde het zeemagazijn een prominente rol in het stadsbeeld van Rotterdam. Daarmee sluit het aan bij bredere achttiende-eeuwse ontwikkelingen waarin admiraliteitsgebouwen niet alleen als logistieke infrastructuur fungeerden, maar ook militaire en politieke ambities tot uitdrukking brachten. Het Rotterdamse voorbeeld toont hoe utilitaire architectuur kon worden ingezet voor visuele representatie op stedelijke schaal en de bouwhistorische analyse ervan draagt bij aan een beter begrip van de rol van maritieme bouwkunst in de late achttiende-eeuwse Republiek.

Tweegesprek Bussels-Keblusek

2025-07-17T12:45:58+01:00

‘Tweegesprek’ is een nieuwe, jaarlijkse rubriek in ons Bulletin waarin we een actueel en prikkelend vraagstuk binnen de interessegebieden van de KNOB (architectuur- en bouwgeschiedenis, stedenbouw, cultuurlandschap en monumentenzorg) centraal stellen. Op een Stelling volgt een Tegenstelling, waarin een vakgenoot reageert. Zo ontstaat een open dialoog tussen collega’s in het veld.

Het Binnenhof Den Haag

2025-07-17T13:41:25+01:00

Review of a book redacted by J. van Kesteren-Lok.

Rietveld Schröderhuis

2025-07-17T14:03:06+01:00

Review of a book written by Natalie Dubois and Jessica van Geel