Bulletin KNOB

Eigentijds maar niet modern

2022-03-18T13:06:03+01:00

De Amsterdamse architect Arnold Ingwersen (1882-1959) heeft een aanzienlijk oeuvre nagelaten, dat nog weinig is gedocumenteerd en in de Nederlandse architectuurgeschiedenis nauwelijks sporen heeft nagelaten. Een van de redenen daarvoor is een gebrekkige aansluiting bij de vakgemeenschap van zijn tijd; in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw behoorde hij niet tot een stroming die nu van architectuurhistorisch belang wordt geacht. Zijn orthodox protestantse opvattingen waren niet verenigbaar met die van zijn modernistische tijdgenoten.

Als inleiding tot het werk van Arnold Ingwersen schetst dit artikel eerst de achtergronden van zijn gereformeerde jeugd en de lange leerweg tot het beroep van architect. Daarop volgt een indruk van zijn architectonische oeuvre, dat zich kenmerkt door een ambachtelijke en tegelijk sobere stijl die met een zeker purisme wel eigentijds maar niet modernistisch was. Samenstellingen van bakstenen bouwvolumes met afwisselend horizontale en verticale delen benadrukte hij door verschillende dakvormen en ritmiek in raampartijen, erkers, dakkapellen met daarbij terugkerende archetypische motieven als poort, schoorsteen en puntgevel. Zorgvuldige detaillering van ‘pure’ vormen waren tevens kenmerkend.

Ingwersens opdrachten kwamen voort uit de eigen gereformeerde zuil. Hierbij speelde aanvankelijk woningbouwvereniging Patrimonium een grote rol, later waren andere contacten binnen het gereformeerde netwerk en verenigingsleven de voornaamste opdrachtgevers. Volkshuisvestingsprojecten in Amsterdam – in samenwerking met Tjeerd Kuipers – vormen een belangrijk onderdeel van zijn oeuvre. Vanaf midden jaren twintig verliet Ingwersen dit werkterrein om als zelfstandig architect scholen, kerken, tehuizen en particuliere woningen te ontwerpen. Over zijn particuliere woningbouw is nog relatief weinig bekend. Opvallend zijn de gezellenhuizen voor protestantse gastarbeiders die hij in Limburg en Brabant (vooral Eindhoven) bouwde. Midden jaren dertig richtte Ingwersen zich op renovaties, waarbij de Amsterdamse Valeriuskliniek een grote en tevens laatste opdracht was.

Ingwersen schreef ook artikelen en boeken, meestal voor de ‘eigen kring’ in onder andere het gereformeerde dagblad De Standaard. In 1935, toen zijn carrière als architect aan het einde was, bekritiseerde hij modernistische vakgenoten in De Telegraaf, dat een breder publiek had. Aandacht wordt besteed aan deze heftige discussie, waarmee hij zich als doelwit van spot verder van zijn vakgebied vervreemdde. Ook gaat het artikel in op zijn latere boekpublicatie In Holland stond een huis (1950), waarin hij zijn opvattingen uiteenzet over het belang van de calvinistische cultuur voor de Nederlandse architectuur en stedenbouw.

De prekerige toon van zijn publicaties ten spijt, blijkt het architectonisch werk van Ingwersen over eigenzinnige kwaliteiten te beschikken. Een behoorlijk deel van zijn oeuvre is inmiddels gesloopt; andere delen nog niet gelokaliseerd. Niettemin kan aandacht voor de architectuur en het achterliggende denken van Arnold Ingwersen – als een van velen die buiten bekende stromingen vielen – bijdragen aan ruimte voor meervoudigheid in de interpretatie van de Nederlandse architectuurgeschiedenis van de eerste decennia van de twintigste eeuw.

De kamer van een koopvrouw

2022-03-18T13:50:26+01:00

Het zogenoemde Koopmanshuis aan de Rechter Rottekade 405-407 in Rotterdam onderging in het midden van de achttiende eeuw een verbouwing, waarbij de huidige gevel, trap en ontvangstkamer met interieurschilderingen op de verdieping tot stand kwamen. De iconografie van de schilderingen roept vragen op over betekenis, maker en opdrachtgever. In dit artikel worden het huis, de schilder, de opdrachtgever en de politiek-economische context onderzocht om tot een duiding van het schilderkunstige programma te komen. Het onderzoek geeft inzicht in de diepere betekenis van de schilderstukken en vergroot daarnaast ook onze kennis van de Rotterdamse burgerlijke bouw- en wooncultuur in deze periode.

Het huis kwam grotendeels tot stand in de periode 1718-1735 en heeft de kenmerkende opzet van het Rotterdamse koopmanshuistype met bedrijfsfuncties beneden en woonfuncties op de verdiepingen. In 1756 werd de voorgevel vernieuwd. In diezelfde periode werd een rococo-trap geplaatst en kreeg de eerste verdieping een representatief ontvangstvertrek in rococostijl. Hier bevinden zich de schilderingen: een schoorsteenstuk en een plafondschildering.

Het schoorsteenstuk is een allegorie op de deugden Trouw en Voorzichtigheid. De plafondschildering bestaat uit vier hoekstukken met personificaties van de vier continenten en een middenstuk met personificaties van de Handel en Vrijheid en een gecombineerde personificatie van de Overwinning, Overvloed, Vrede en Milddadigheid (vrijgevigheid). De iconografie is gedeeltelijk ontleend aan de handboeken van Cesare Ripa en Hubert Poot. Een signatuur of datering ontbreekt.

Op basis van stilistische en iconografische overeenkomsten met twee schilderstukken van Dirk Anthony Bisschop (1708-1785) kunnen de schilderingen in het Koopmanshuis aan hem worden toegeschreven. Bisschop vervaardigde interieurschilderstukken, schilderijen, topografische tekeningenn, wapenboeken en stambomen en beschilderde rijtuigen en sieraden. Enkele werken tonen net zo’n eigenzinnige iconografie als in het Koopmanshuis. Bisschop was een gewaardeerd schilder met vooraanstaande families als opdrachtgevers.

De schilderingen en het rococo-interieur zijn aangebracht in opdracht van de remonstrantse Antonetta Verkanten (1702-1774). Zij dreef een handel in thee, koffie, wol en bont, producten die onder meer uit de koloniën werden betrokken. Het nieuwe interieur weerspiegelde haar toegenomen welvaart en sociale ambitie. De thematiek van de schilderingen refereert niet alleen aan de zakelijke activiteiten van Verkanten, maar is ook beïnvloed door de toenmalige internationale, politieke en economische bedreigingen voor de handel, zoals de Zevenjarige Oorlog en internationale concurrentie in de overzeese handel.

Op basis hiervan is het plafondstuk te interpreteren als een allegorie op de intercontinentale handelsvrijheid en een oproep tot vrede, opdat de handel kan gedijen en zorgen voor welvaart. Ook spoort het aan de verworven overvloed te delen. De deugden op het schoorsteenstuk zijn noodzakelijke eigenschappen voor een succesvolle handel.

De schilderingen en het interieur tonen dat niet alleen de elite, maar ook de gegoede burgerklasse representatieve vertrekken liet bouwen volgens de laatste mode en deze liet decoreren met betekenisvolle voorstellingen. Het geheel gaf uitdrukking aan de economische positie, ambities en denkbeelden van de opdrachtgeefster. De schilder Bisschop bezat de intellectuele capaciteit om de boodschap in een bijzondere iconografie uit te werken. Schilderingen als in het Koopmanshuis – zonder kennis van deze achtergrond niet eenvoudig te begrijpen – zijn interessant en relevant voor de geschiedenis van de Nederlandse decoratieschilderkunst.

“Als het maar tot iets leidt…”

2022-03-18T13:58:42+01:00

Bespreking van een boek van Paul P.J Overvoorde

Goede muren maken goede buren

2022-03-18T14:04:26+01:00

Bespreking van een boek van Heidi Denweth

De Munsterabdij van Roermond

2022-03-18T14:06:35+01:00

Bespreking van een boek van Hein van der Bruggen, Erik Caris end Luc Wolters (red.)

Het architectonisch werk van A.J. Kropholler (1881-1973)

2022-03-18T14:10:29+01:00

Bespreking van een boek van Herman van Bergeijk

Johan van Veen, meester van de zee

2022-03-18T14:13:20+01:00

Bespreking van een boek van Willem van der Ham

M.J. Granpré Molière

2022-03-18T14:15:21+01:00

Bespreking van een boek van Sjettie Bruins