Cornelis Ryckwaert (ca. 1635-†1693), bouwmeester in Brandenburg

Export van Nederlandse architectuur in de zeventiende eeuw?

Auteurs

  • Gabri van Tussenbroek

DOI:

https://doi.org/10.7480/knob.118.2019.1.3711

Samenvatting

Cornelis Ryckwaert is one of the few master builders who were active in Brandenburg in the seventeenth century and of whom more is known than just a name or a place of residence. This makes him especially suitable for a study of the export of Dutch influences in the architecture of Brandenburg.

An analysis of his activities should reveal the nature of any such influence, making for a more nuanced assessment of Ryckwaert’s work and contributing to the debate about what the concept of influence actually entails. This article begins with his origins and his arrival in Brandenburg in the retinue of Johan Maurits van Nassau-Siegen, and then moves on to discuss several of his building projects.

There are indications that Ryckwaert was born in Leiden. From 1662 he was involved in the reconstruction of the Johannieter castle in Sonnenburg (present-day Słonsk). Once work on the castle was finished, Ryckwaert was appointed master of Electoral fortifications in Küstrin/Kostrzyn, where he lived until his death in 1693. From this base he was involved in other building projects, chiefly for the Electors of Brandenburg and of Sachsen-Anhalt. In Brandenburg his works included the castle in Schwedt, the Junkerhaus in Frankfurt an der Oder and smaller estates owned by minor nobility, such as Groß Rietz and Hohenfinow. In Sachsen-Anhalt he worked on the castle in Coswig, the castle and Lutheran church in Zerbst, and the Oranienbaum castle. He traded in wood and built a shipping bridge in Dessau where he also worked on other projects.

In the literature Cornelis Ryckwaert is regarded as an example of a travelling architect who introduced Dutch influences in Brandenburg. However, an analysis of his activities failed to uncover any persuasive evidence that he was in fact active as an architectural designer. Moreover, he was not appointed as ‘architect’, but as ‘master builder’. The conclusion must therefore be that Ryckwaert’s activities were of a civil engineering nature and that he cannot be regarded as an architectural designer.

Ryckwaert’s influence on the building industry in Brandenburg should consequently be sought in the specific civil engineering expertise he possessed and that was needed in Brandenburg. His close ties with the Electoral court and with members of the minor nobility who usually held administrative offices, meant that Ryckwaert’s know-how was employed in many different places. Based on the written sources, the nature of Ryckwaert’s influence on construction in Brandenburg in the seventeenth century is more likely to be found in his activities as a fortification engineer.

Very little remains of the work of Cornelis Ryckwaert, or of related source material. Only the Junkerhaus in Frankfurt an der Oder, and more especially Oranienbaum castle, are still in a reasonably authentic condition.

Referenties

K. Ottenheym en K. De Jonge (red.), The Low Countries at the Crossroads. Netherlandish Architecture as an Export Product in Early Modern Europe (1480-1680) (Architectura Moderna. Architectural Exchanges in Europe, 16th-17th Centuries; 8), Turnhout 2013.

R. Noel, ‘Reviews. The Low Countries at the Crossroads: Netherlandish Architecture as an Export Product in Early Modern Europe (1480–1680) […]’, Renaissance Quarterly 69 (2016) 1, 249-250.

K. Neville, Nicodemus Tessin the Elder. Architecture in Sweden in the Age of Greatness (Architectura Moderna; 7), Turnhout 2007; K. Ottenheym, ‘Foreign Architects in the Low Countries and the Use of Prints and Books’, in: Ottenheym en De Jonge 2013 (noot 1), 212-235; P. Vlaardingerbroek (red.), The Amsterdam Canals. World Heritage, Amsterdam 2016.

K. Ottenheym (red.), Architects without Borders. Migration of Architects and Architectural Ideas in Europe 1400-1700, Mantua 2014; B. Noldus, Trade in Good Taste. Relations in Architecture and Culture between the Dutch Republic and the Baltic World in the Seventeenth Century (Architectura Moderna; 2), Turnhout 2004; G. van Tussenbroek, Grachten in Berlijn. Hollandse bouwers in de Gouden Eeuw, Amsterdam 2006; F. Skibinski, Willem van den Blocke. Netherlandish Sculptor in the Baltic Region, academisch proefschrift, Utrecht 2013.

S. Mossakowski, Tilman van Gameren. Leben und Werk, Munchen/Berlijn 1994; B.V. Noldus, Philip de Lange. Københavns store bygmester, Kopenhagen 2014.

Vgl. H. Borggrefe, ‘Rezension von: Nils Buttner/Esther Meier (Hgg.): Grenzuberschreitung. Deutsch-Niederländischer Kunst- und Kunstleraustausch im 17. Jahrhundert […]’, Sehepunkte 12 (2012) 1,

www.sehepunkte.de/2012/01/20440.html (4 juli 2018); T. Fusening, ‘Book Reviews. The Low Countries at the Crossroads. Netherlandish Architecture as an Export Product in Early Modern Europe (1480-1680) (Architectura Moderna 8) […]’, Historians of Netherlandish Art, 2014, https://hnanews.org/hnar/reviews/low-countries-crossroads-netherlandish-architecture-export-product-early-modern-europe-1480-1680-architectura-moderna-8/ (4 juli 2018).

Vgl. G. van Tussenbroek, ‘Alle Wege führen nach Brandenburg. Niederländisches Bauen in Brandenburg in der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts’, Brandenburgische Denkmalpflege 12 (2003) 1, 4-17.

G. van Tussenbroek, ‘Michiel Matthijsz. Smids (Rotterdam 1626-Berlijn 1692). Keurvorstelijk bouwmeester in Brandenburg’, Bulletin KNOB 103 (2004) 1, 23-48.

G. Galland, Der Große Kurfürst und Moritz von Nassau. Studien zur brandenburgischen und holländischen Kunstgeschichte, Frankfurt a.M. 1893, 93-136; G. Galland, Hohenzollern und Oranien. Neue Beiträge zur Geschichte der niederländischen Beziehungen im 17. und 18. Jahrhundert, Straatsburg 1911, met name 76-95; W. van Kempen, ‘Der Baumeister Cornelis Ryckwaert. Ein Beitrag zur Kunstgeschichte Brandenburgs und Anhalts im 17. Jahrhundert’, Marburger Jahrbuch für Kunstwissenschaft 1 (1924), 195-266. Minder lang geleden besteedde H. Heckmann, Baumeister des Barock und Rokoko in Brandenburg-Preußen, Berlijn 1998, 80-87 aandacht aan hem.

Heckmann 1998 (noot 9), 80. Gezien deze naam, die op verschillende manieren wordt geschreven, kwam zijn familie waarschijnlijk uit de Zuidelijke Nederlanden. Behalve van de genoemde Karel Ryckwaert, kan hij eveneens familie zijn geweest van de Antwerpse schildersfamilie Ryckaert of de ontdekkingsreiziger en Jezuietenpater Arnold Rijckwaert. Vgl. B. van Haute, David III Ryckaert. A Seventeenth-century Flemish Painter of Peasant Scenes, Turnhout 1999, 7-12.

Album studiosorum Academiae Lugduno Batavae 1575-1875, via stamboomnederland.nl. De doopregisters over de jaren 1608-1615 zijn in Brielle niet voorhanden.

In het Album studiosorum Academiae Lugduno Batavae 1575-1875 worden tevens een Joannes en Jacobus Ryckart genoemd, die in 1608 en 1609 gingen studeren en die afkomstig waren uit Amsterdam. De relatie tot de uit Brielle afkomstige studenten is vooralsnog niet bekend.

Stadsarchief Leiden, Dopen Hooglandsche Kerk 20 augustus 1628-1635, archiefnr. 1004, Dopen NH Hooglandsche Kerk, inv.nr. 233.

Jacques Vaillant is op 6 december 1643 in Amsterdam gedoopt. SAA, DTB, inv.nr. 131, 108. J. Briels, Jan, Vlaamse schilders en de dageraad van Hollands Gouden Eeuw, 1585-1630: met biografieën als bijlage, Antwerpen (1997) noemt ca. 1625 als geboortejaar. Vgl. M. Vandalle, ‘Les freres Vaillant. Artistes Lillois du XVIIe siecle’, Revue Belge d’archéologie et d’historie de l’art 7 (1937), 4, 341-360, 345, waar blijkt dat Jacques zich protestants heeft laten herdopen en waar eveneens ca. 1625 als geboortejaar wordt gegeven.

Galland 1911 (noot 9), 91.

Galland 1911 (noot 9), 90.

J.J. Terwen en K.A. Ottenheym, Pieter Post (1608-1669). Architect, Zutphen 1993, 79.

Justus was een zoon van de in 1582 geboren predikant Theophilus Ryckewaert. Niet te verwarren met de vermoedelijk in 1584 te Ieper overleden theoloog met deze naam.

Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek II (1912), k. 1248-1249; III (1914), k. 1114-1115 en IX (1933), k. 917-918.

Zie met name G. de Werd (red.), So weit der Erdkreis reicht. Johann Moritz von Nassau-Siegen. (1604-1679), Kleve 1979.

Galland 1893 (noot 9), 93; G.A.C. Blok, ‘Die Bautatigkeit des Fursten Johann Moritz von Nassau-Siegen in Cleve und Sonnenburg’, Siegerland 4 (1935), 118-128; H.E. Kubach, Die Kunstdenkmäler des Kreises Oststernberg (Bau- und Kunstdenkmäler des Deutschen Ostens), Stuttgart 1960, 185ff; Terwen en Ottenheym 1993 (noot 18), 71-82 en M. Kleiner, ‘Sonnenburg, ein “niederländisches Palais” in der Neumark. Kulturtransfer von den Niederlanden nach Brandenburg im 17. Jahrhundert am Beispiel der Johanniterordensresidenz Sonnenburg’, in: P.-M. Hahn en H. Lorenz (red.), Formen der Visualisierung von Herrschaft. Studien zu Adel, Fürst und Schloßbau vom 16. bis zum 18. Jahrhundert, Potsdam 1998, 57-86.

Galland 1893 (noot 9), 94-96 en W.G. Rodel, ‘Johann Moritz als Herrenmeister der Ballei Brandenburg des Johanniterordens (1652-1679)’, in: De Werd 1979 (noot 20), 81-90.

Geciteerd bij Galland 1893 (noot 9), 99.

Galland 1893 (noot 9), 97.

Galland 1893 (noot 9), 101; Kubach 1960 (noot 22), 188.

Galland 1893 (noot 9), 136 en 148; K.A. Ottenheym, ‘Fürsten, Architekten und Lehrbucher. Wege der holländischen Baukunst nach Brandenburg im 17. Jahrhundert’, in: H. Lademacher (red.), Onder den Oranje Boom. Niederländische Kunst und Kultur im 17. und 18. Jahrhundert an deutschen Fürstenhöfen. Textband, Krefeld etc. 1999, 287-298, 297.

Zie Galland 1893 (noot 9), 110: ‘[…] selbigen ein von Ihro Furstlichen Hochwurden und Gnd. Selber gemachtes Modell vorhabenden Baues’.

Galland 1893 (noot 9), 110 en 120-127; Terwen en Ottenheym 1993 (noot 18); Ottenheym 1999 (noot 27), 296; P. Vlaardingerbroek, Het paleis van de Republiek. Geschiedenis van het stadhuis van Amsterdam, Zwolle 2011, 60.

Galland 1893 (noot 9), 110-111 en Galland 1911 (noot 9), 78-79.

Blok 1935 (noot 21), 123 en Galland 1893 (noot 9), 121.

Van deze blauwe pannen wordt gezegd: ‘Die Dachsteine seyn blaew gebrand und von […] Herrn Ordens Rath [Bonjour] und Baw Meister [Ryckwaert] das blaew Brennen betreffend zuerst inventiret, denn man von dergleichen Steinen in der Chur Brandenburg vorhin niemals gewuhst. Ist also dies das erste Hauhs, das mit solchen Steinen belegt worden. Geciteerd bij Van Kempen 1924 (noot 9), 202. Blauwe dakpannen waren echter ook al op het rond 1657 vernieuwde landhuis Trampe te vinden. Zie H.J. Helmigk, Märkische Herrenhäuser aus alter Zeit, Berlijn [1929], 30, en P.-M. Hahn en H. Lorenz (hrg.), Herrenhäuser in Brandenburg und der Niederlausitz. Kommentierte Neuausgabe des Ansichtenwerks von Alexander Duncker (1857-1883), 2 delen, Berlijn 2000, II, 605-609.

Galland 1893 (noot 9), 120 e.v.

Galland 1893 (noot 9), 112-113 en 129; Van Kempen 1924 (noot 9), 208.

Galland 1911 (noot 9), 229.

R. Gebuhr, A. Theissen en M. Winter (red.), Von Vestungen. Die brandenburgisch-preußischen Festungen Spandau –Peitz – Küstrin, Berlijn 2001, 30-33. Vgl. C. Fredrich, Die Stadt Küstrin, Kustrin 1913; G. Berg, Geschichte der Stadt und Festung Cüstrin (Schriften des Vereins für Geschichte der Neumark; 35), Landsberg a.d. Warthe 1916; W. Hoppe, ‘Geschichte der Stadt Küstrin’, in: E. Blunck, Die Kunstdenkmäler des Kreises Königsberg (Neumark), Heft I, Berlijn 1928, 303-357; W. Melzheimer, Die Festung und Garnison Küstrin, Berlijn 1989.

Galland 1911 (noot 9), bijlagen, Berg 1916 (noot 35), 141.

Galland 1911 (noot 9), bijlagen, Fredrich 1913 (noot 35), 112; Van Kempen 1924 (noot 9), 209.

Galland 1911 (noot 9), 83.

L. Boer, Das ehemalige Schloß in Schwedt/Oder und seine Umgebung (Heimatbuch des Kreises Angermunde; Band 4), (1979), 25 en 170-171.

Galland 1911 (noot 9), 232-233.

De dakpannen waren blauw, dezelfde die op de Sonnenburg waren toegepast. Boer 1979 (noot 39), 25-29.

Boer 1979 (noot 39), 29-35.

Boer 1979 (noot 39), 38.

Van Kempen 1924 (noot 9), 216.

C. Nulken, ‘Frankfurt an der Oder. Das “Junkerhaus” im 17. Jahrhundert’, Brandenburgische Denkmalpflege 1 (1992) 2, 57-68, 57.

H. Ladendorf, ‘Smidts, Michael Matthias’, in: U. Thieme, F. Becker (Bgr.), Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, Band XXXI, Leipzig 1937, 161-162, 161. Vgl. Nulken 1992 (noot 45).

Nulken 1992 (noot 45), 67-68.

Nulken 1992 (noot 45), 61.

Hun komst naar Brandenburg hing oorspronkelijk waarschijnlijk samen met de bouw van de kloosterkerk van Neuzelle, die in de jaren vijftig van stucwerk was voorzien. Zie ook Hahn en Lorenz 2000 (noot 32), I, 63 en II, 256, 353 en 488-89.

Nulken 1992 (noot 45).

Galland 1911 (noot 9), 231, nr. 16.

Van Kempen 1924 (noot 9), 222; K. Bechler, Schloss Oranienbaum. Architektur und Kunstpolitik der Oranierinnen in der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts, Halle 2002, 27; T. Weiss (Hg.), Oranienbaum

– Huis van Oranje. Wiedererweckung eines anhaltischen Fürstenschlosses. Oranische Bildnisse aus fünf Jahrhunderten, tent.cat. Oranienbaum (Schloss Oranienbaum) 2003, 382.

U. Bednarz, F. Cremer en H.-J. Krause e.a. (bew.), Sachsen-Anhalt II. Regierungsbezirke Dessau und Halle. Georg Dehio Handbuch der Deutschen Kunstdenkmäler, München etc. 1999, 109-110.

H. Dauer, ‘Der Barockbau des Schlosses Coswig/Anhalt’, Burgen und Schlösser in Sachsen-Anhalt 5 (1996), 64-90, 74-75 en 87.

D. Herrmann, Schloß Zerbst in Anhalt. Geschichte und Beschreibung einer vernichteten Residenz, Halle 1998, 11.

Galland 1911 (noot 9), bijlage, 233; R. Specht, ‘Der Kurfürstlich-Brandenburgische Baumeister Cornelius Ryckwaert und seine Bautatigkeit in Zerbst von 1675-1693’, Alt-Zerbst 25 (1928), bijdrage 74, z. p.; Herrmann 1998 (noot 55), 16.

De toeschrijving gaat terug op Van Kempen, die in 1924 schreef: ‘Baupläne oder Zeichnungen aus der Erbauungszeit sind nicht mehr zu ermitteln gewesen, aber doch wissen wir genau, das Ryckwaert

fur die Gesamtanlage des Schloses verantwortlich zu machen ist. Wir besitzen nämlich einen Prospekt des Schlosses […] von Ryckwaerts Nachfolger Simonetti 1699 gezeichnet.’ ‘Corps de Logis wie Flügel sind hier so durchaus in holländischen Formen gegeben, und das Ganze ist so eines Geistes mit anderen Schopfungen unseres Meisters, wie Schlos Schwedt […] und Schlos Oranienbaum […], das wir in dieser Simonettischen Zeichnung nur eine Wiedergabe des Ryckwaertschen Entwurfes sehen konnen.’

Specht 1928 (noot 56).

Herrmann 1998 (noot 55), 16.

Galland 1911 (noot 9), bijlage III; Van Kempen 1924 (noot 9), 230; Specht 1928 (noot 56) en S. Schonfeld, Der niederländische Einfluß auf den Kirchenbau in Brandenburg und Anhalt im 17. und 18. Jahrhundert, Frankfurt a.M. etc. 1999, 85.

Van Kempen 1924 (noot 9), 244.

Over de toeschrijving van het ontwerp schrijft Van Kempen: ‘Ganz zweifellos spricht holländisches Form- und Raumgefühl aus dem Bau zu uns, und da liegt doch wahrlich der Gedanke an Ryckwaert äusserst nahe.’ Van Kempen 1924 (noot 9), 239.

Galland 1911 (noot 9), 231; Van Tussenbroek 2004 (noot 8), 23 en 29.

Heckmann 1998 (noot 9), 85 en 137.

Zie over Oranienbaum uitgebreid Bechler 2002 (noot 52). Over Oranienburg: W. Boeck, Oranienburg. Geschichte eines preussischen Königs schlosses, Berlijn 1938.

H.-J. Giersberg, C. Meckel en G. Bartoschek (red.), Der Große Kurfürst. Sammler. Bauherr. Mäzen, Potsdam 1988, 117.

Hahn en Lorenz 2000 (noot 31), II, 146-147.

S. Passow, Ein märkischer Rittersitz. Aus der Orts- und Familienchronik eines Dorfes (Hohenfinow), 2 dln, Eberswalde 1907; K.J. en M. Endtmann, ‘Park, Garten und Schloss Hohenfinow. Sachzeugen vergangener Jahrhunderte’, Kultur-Information Eberswalde 8 (1983), 4-22.

Endtmann 1983 (noot 68), 10.

Passow 1907 (noot 68), 107; Boer 1979 (noot 39), 173.

Hahn en Lorenz 2000 (noot 31), II, 336-337.

Herrmann 1998 (noot 55), 15.

Van Kempen 1924 (noot 9), passim. Vgl. K. Ottenheym, ‘The Dutch years of Tilman van Gameren’, Biuletyn Historii Sztuki 60 (2000), 87-103, 101.

Heckmann 1998 (noot 9), 86.

Van Kempen 1924 (noot 9), 204.

Terwen en Ottenheym 1993 (noot 17), 58.

Heckmann 1998 (noot 9), 86.

G. Vinken e.a. (bew.), Brandenburg. Georg Dehio Handbuch der Deutschen Kunstdenkmäler, München etc. 2000, 596-597.

Schonfeld 1999 (noot 60), 90 e.v.

Galland 1911 (noot 9), 234.

Gepubliceerd

2019-03-15

Citeerhulp

van Tussenbroek, G. (2019). Cornelis Ryckwaert (ca. 1635-†1693), bouwmeester in Brandenburg: Export van Nederlandse architectuur in de zeventiende eeuw?. Bulletin KNOB, 118(1), 1–17. https://doi.org/10.7480/knob.118.2019.1.3711

Nummer

Sectie

Artikelen

##plugins.generic.plaudit.displayName##