‘Daarom zal een kunstwerk een nationaal karakter moeten hebben’
De Incasso Banken van Gratama en Dinger
DOI:
https://doi.org/10.48003/knob.122.2023.2.781##submission.downloads##
Samenvatting
Tussen 1929 en 1938 leverde architectenbureau Gratama en Dinger een groot aantal vestigingen van de Incasso Bank op. Jan Gratama (1877-1947) was verantwoordelijk voor het ontwerp ervan. 1929 was in internationaal opzicht een jaar van groot economisch en politiek belang. De beurskrach in New York, die werd ingeluid door Black Thursday 24 oktober, leidde tot extreem dalende aandelenkoersen. Het gevolg was de economische crisis van de jaren dertig. Banken gingen failliet, schulden stapelden zich op en veel Nederlandse huishoudens raakten in financiële problemen. In dit volatiele klimaat ontstond een politieke voedingsbodem voor splinterpartijen die zich keerden tegen de parlementaire democratie. Een van die partijen was de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB), die in de loop van de jaren dertig veel aanhang won. Dit artikel bespreekt Gratama’s ontwerpen voor de Incasso Bank en hun positie in de rest van zijn oeuvre tegen de achtergrond van de politieke ontwikkelingen in de jaren dertig.
Hoewel het verleidelijk is Gratama’s toepassing van het Hollands classicisme te zien als een gevolg van zijn politieke denkbeelden, kan dat verband niet met zekerheid worden vastgesteld. Veel in zijn geschriften over traditionele en moderne architectuur roept een associatie op met het nationaalsocialisme. Maar zelf heeft Gratama voor zover bekend nooit expliciet een relatie gelegd tussen zijn bouwstijl en zijn politieke overtuiging, anders dan in termen als ‘nationaal karakter’, ‘volksaard’ en ‘traditie’. Bovendien kende het Nederlandse nationaalsocialisme als politieke stroming ook zelf geen eenduidige voorkeur voor een bepaalde architectonische stijl.
De wellicht vooral commerciële behoefte van de Incasso Bank aan degelijkheid en herkenbaarheid in een economisch onzeker tijdgewricht viel samen met Gratama’s terugtrekking in een historiserende architectuurstijl. Deze was wat hem betreft kennelijk een passend antwoord op de economische en politieke ontwikkelingen in de jaren dertig. De gestage stroom opdrachten vanuit de Incasso Bank zorgde ervoor dat hij die stijl in de praktijk kon toepassen en verder ontwikkelen. Zijn gebouwen voor de Incasso Bank vormen daarmee bij uitstek de uitdrukking van zijn architectonische ontwikkeling in de jaren dertig – een ontwikkeling die hij vrijwel uitsluitend dankzij zijn opdrachten voor de Incasso Bank kon doormaken.
Referenties
J.-J. Mobron, ‘Karel Goedewaagen 1859-1924’, in: J. Visser, M. Dicke en A. van der Zouwen (red.), Nederlandse ondernemers 1850-1950. Amsterdam, Zutphen 2013, 124-129. Zie ook: ‘In Memoriam K.G. Goedewaagen: Directeur van de Incasso Bank’, Eigen Haard: Wekelijksch Tijdschrift voor het Gezin 50 (1924) 37, 619-620.
‘Het kantoor van de Incasso-Bank’, De Telegraaf, 13 november 1897.
‘Incasso-Bank’, De Tijd. Godsdienstig- Staatkundig Dagblad 19 april 1903; voor een kort in memoriam van De Man, zie: ‘J.P.H. de Man †’, De Gooien Eemlander. Nieuws- en Advertentieblad, 19 september 1927.
‘Incasso-Bank Amsterdam’, De Telegraaf, 15 december 1908 en ‘Safe Deposit’, Algemeen Handelsblad, 7 januari 1914. Zie ook: beschrijving van Herengracht 537 door Monumenten en Archeologie van de gemeente Amsterdam, 2022.
50 Jaar Incasso-Bank 1891-1941, uitgave maandblad De Bank, 6 februari 1941, 7.
50 Jaar Incasso-Bank, 1941 (noot 5), 60-61.
Mobron 2013 ( noot 1), 127.
Rijksmonument zijn de vestigingen in Enschede, Lisse en Amstelveen. Gemeentelijk monument zijn het archiefgebouw aan de Reguliersdwarsstraat in Amsterdam, de vestiging aan de Dam 2 in Amsterdam en de vestigingen in Dordrecht en Nijmegen.
De adressen van de Amsterdamse vestigingen van de Incasso Bank waarvan zich tekeningen in het Stadsarchief Amsterdam (archief Baanders) bevinden zijn: Bilderdijkstraat 50 (hoek De Clercqstraat), Ceintuurbaan 89-91 (hoek Ferdinand Bolstraat), Damrak 83, Haarlemmerplein 2 (hoek Haarlemmerdijk), Herengracht 531-537, Linnaeusstraat 37-39 (hoek Tweede Van Swindenstraat), Nieuwmarkt 27 (hoek Sint Antoniesbreestraat en Kloveniersburgwal), Overtoom 89-91 (hoek Constantijn Huygensstraat), Reguliersdwarsstraat 90-92, Ruijschstraat 2 (hoek Weesperzijde) en Willemsparkweg 80 (hoek Jacob Obrechtstraat).
Nieuwe Instituut (NI), GRAQ d175: Diverse correspondentie over filialen en directie: brief met bijlage van E.H.P. Roosenboom aan de directie van de Incasso Bank, 28 januari 1928.
NI GRAQ d175: Diverse correspondentie over filialen en directie: brief van de directie van de Incasso Bank aan E.H.P. Roosenboom, 31 januari 1928.
NI GRAQ d175: Diverse correspondentie over filialen en directie: brieven van de directie van de Incasso Bank aan E.H.P. Roosenboom en aan J. Gratama, 1 februari 1928.
NI GRAQ d175: Diverse correspondentie over filialen en directie: brief van mr. E.H.P. Roosenboom aan de directie van de Incasso Bank, 4 februari 1928.
NI GRAQ d175: Diverse correspondentie over filialen en directie: brief van Gratama aan de directie van de Incasso Bank, 28 februari 2028, en brief van de directie van de Incasso Bank aan Gratama, 1 maart 1928.
NI GRAQ d175: Diverse correspondentie over filialen en directie: brief van de directie van de Incasso Bank aan ir. J. Gratama, 10 februari 1928.
NI GRAQ d175: Diverse correspondentie over filialen en directie: brief van Gratama aan de directie van de Incasso Bank, 5 september 1930.
Dit zijn het archiefgebouw aan de Reguliersdwarsstraat in Amsterdam en de vestigingen in Enschede, Dordrecht, Amsterdam (hoek Damrak en Dam), Kaatsheuvel, Amstelveen en Lisse.
Dit zijn elf vestigingen in Amsterdam en de vestigingen in Den Haag (Lange Houtstraat), Hilversum, Almelo en Eindhoven.
Beschrijving van Reguliersdwarsstraat 90-92 door Monumenten en Archeologie van de gemeente Amsterdam, 2004.
Stadsarchief Amsterdam (SA), Pandenarchief, SA35548 1928 oprichting, SA35553 1928 oprichting, SA35555 1928 fundering, SA35562 1929 verbouwing.
NI GRAQ d175: Diverse correspondentie over filialen en directie: brief met bijlage van mr. E.H.P. Roosenboom aan de directie van de Incasso Bank, 28 januari 1928.
‘De Incasso Bank’, De Standaard, 4 september 1928.
R.-J. Baanders en A. Baanders-Buisman, Architectenbureau Baanders. Van Jugendstil naar Modernisme, Nijmegen 2021, 62-63.
‘Twentsch Nieuws’, Twentsch Dagblad Tubantia en Enschedesche Courant, 21 augustus 1928.
‘Het Nieuwe Gebouw der Incassobank’, Twentsch Dagblad Tubantia en Enschedesche Courant, 5 oktober 1929.
Piet Bot, Vademecum historische bouwmaterialen, installaties en infrastructuur, Alphen aan de Maas 2009, 243.
‘Aanbesteding’, Nieuwe Tilburgsche Courant, 28 juli 1937.
NI GRAQ d174: J. Gratama, ‘Beschrijving van het nieuwe kantoor der Incasso Bank te Tilburg’, s.a.
‘Het nieuwe gebouw der Incassobank. Een fraai architectonisch werk’, Nieuwe Tilburgsche Courant, 16 juli 1938.
‘De Incasso-Bank N.V. bericht…’, Algemeen Handelsblad, 14 juni 1938; ‘De Incasso-Bank N.V. bericht…’, De Telegraaf, 14 juli 1938.
‘Het bijkantoor van de Incasso-Bank te Amstelveen: Architect J. Gratama’, De Standaard, 6 november 1939.
Voor een bespreking van deze drie teksten, zie: D. Keuning, Bouwkunst en de Nieuwe Orde. Collaboratie en berechting van Nederlandse architecten 1940-1950, Nijmegen 2017, 144-149.
SA, 203 Jan de Meyer, inv.nr. 20: J. Gratama, Op welke wijze moet de bouwkunst der z.g. Nieuwe Zakelijkheid in Amsterdam worden toegelaten?, Amsterdam 1931, 4.
J. Gratama, ‘Beschouwing over de “Nieuwe Zakelijkheid”’, in: H.P. Berlage e.a., Moderne bouwkunst in Nederland, deel 1, Rotterdam 1932, 36-93.
J. Gratama, ‘Het gebouw: “De Bisschop” op den Dam te Amsterdam’, Bouwkundig Weekblad Architectura 55 (1934) 38, 393-397. Zie voor een verdere beschouwing over traditie en moderniteit in het werk van Gratama: J. van der Werf, ‘Wat zou een schilder nu hiervan kunnen maken? Moderne architectuur en traditie in de discussie rond “De Bisschop” van Jan Gratama’, De Sluitsteen 8 (1992) 1/2, 40-55.
De restauratie van Oude Schans 39 vond plaats in opdracht van de nationaalsocialist W.G. Nieuwenkamp. Hij was directeur van het Nationaal Tehuis, het complex van de NSB op de Goudsberg in Lunteren. Oude Schans 39 huisvestte zijn handelsonderneming. Het adres Kleine Houtstraat 116 staat op de tekeningen aangegeven als ‘Kleine Houtstraat 166’. Dit kan een foutje zijn, of er heeft een hernummering plaatsgevonden. Het huidige nummer van het pand is 116.
‘Officieele Mededeelingen’, Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond 3 serie 2 (1910) 163.
J. Kalf, ‘Gevraagd Antwoord’, Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond 10 serie 2 (1917), 15-23.
Zie bijvoorbeeld: J. Gratama, ‘De Restauratiekwestie’, Bouwkundig Weekblad 30 (1910) 29, 338-339; J. Gratama, ‘Het restaureren van Oude Bouwwerken’, Bouwkundig Weekblad 36 (1915) 10, 77-79; J. Gratama en F.A.J. Vermeulen, Oude Nederlandsche Bouwkunst in het bezit van de Vereeniging ‘Hendrick de Keyser’, Amsterdam 1943.
J. Gratama, ‘Religie en Bouwkunst’, in: J. Gratama e.a., Religie en Bouwkunst, Huis ter Heide 1928, 33-58.
B. Christiansen, Das Gesicht unserer Zeit, Buchenbach in Baden 1929, 37.
B. van Berkel, Tobie Goedewaagen (1895-1980.) Een onverbeterlijke nationaalsocialist, Amsterdam 2013, 116.
Nationaal Archief, Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, PRA Den Haag, 1296, inv.nr. 89516: Lijst van aanvragen Lidmaatschap/Sympathiseerende, binnengekomen 3 juli 1942; en: Nationaal Archief, Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, PRA Amsterdam, 1781, inv.nr. 12446: Formulier van aanhouding, opgemaakt op 12 mei 1945.
Keuning 2017 (noot 32), 24-25.
Gepubliceerd
Citeerhulp
Nummer
Sectie
Artikelen
Licentie
Copyright (c) 2023 David Keuning
Dit werk wordt verdeeld onder een Naamsvermelding 4.0 Internationaal licentie.
