Zendingsarchitect Pieter Simon Dijkstra en zijn Nederlandse werken

Auteurs

  • Marieke Kuipers
  • Nicholas Clarke

DOI:

https://doi.org/10.48003/knob.122.2023.2.784

Samenvatting

Pieter Simon Dijkstra (1884-1968) is regarded as a noted Protestant church designer in South Africa, but his contribution to the built environment in the Netherlands is much less well known. His life and career in the country of his birth are of interest because they are closely aligned with the religious turbulence of the period, in which the anti-revolutionary clergyman-politician Abraham Kuyper played a prominent role. The building of new Reformed churches and schools was a direct expression of the zealous determination to spread the ‘true faith’. The architecture of the new Reformed churches was often modest and restrained, influenced by Kuyper’s view that the church space should serve the ‘gathering of the faithful’ and be arranged in such a way that congregants could see and hear one other and the minister. Dijkstra, born to a clergyman father with a missionary zeal, delivered various designs in this Reformed context.

Although Dijkstra grew up and trained in the northern Netherlands, Zeeland became  his main area of operation. In 1908, after time spent working in Groningen (Spijk) and Germany, Dijkstra settled in Vlissingen (Flushing) where he set up his own architectural practice. At the time Vlissingen was an internationally oriented city undergoing a radical transformation under the direction of the liberal alderman of public works, J.G. van Niftrik jr. (1889-1924). Dijkstra designed two new hall-type Reformed churches: one in Geersdijk (1910) and the Eben Haëzer church in Vlissingen (1910). There followed a remarkable inter-denominational collaboration after the English Presbyterian community’s place of worship in the St Jacob’s Church was destroyed by fire in 1911. After Dijkstra’s initial design for a simple hall church was rejected, the authoritative Catholic architect Pierre Cuypers (1827-1921) was commissioned to provide a sketch design for a small yet monumental building. Cuypers’ design for a neogothic church based on an octagonal plan was further elaborated by Dijkstra. The church was inaugurated in 1914.

This unique project was followed by the Vlaswiek Reformed Church in Bovensmilde (Drenthe, 1915) and the Reformed Church in Kamperland (Noord-Beveland, 1923). The design for this robust church with corner tower and amphitheatre arrangement is in line with Kuyper’s views and foreshadows Dijkstra’s later church designs in South Africa.

Dijkstra designed school buildings for the various Reformed communities in and around Vlissingen (in Koudekerke and Arnemuiden) and social housing estates, including three for the Protestant-Christian housing association Gemeenschappelijk Belang (Common Interest), partly in collaboration with P.J. Hamers (1882-1966). Among his commissions for retail spaces is the striking expressionist radio shop he designed for H.J. van der Meer en Zonen (1923 and 1926), still extant. In 1927, all out of the blue, Dijkstra decided to emigrate with his family to South Africa, where he continued to develop as a Reformed church architect. This article not only provides an assessment of his Dutch oeuvre as a prefiguration of his South African work, but it also positions him as an interesting architect within the Dutch context of his day, characterized as it was by verzuiling (lit. ‘pillarization’, a form of compartmentalization along socio-political or religious lines).

Biografieën auteurs

Marieke Kuipers

Prof. em. dr. M.C. Kuipers is emeritus-hoogleraar Cultureel Erfgoed aan de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft en voormalig senior-specialist Jongere Bouwkunst bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Zij is onder meer actief bij internationale erfgoedsamenwerking, ICOMOS en Werelderfgoed.

Dit artikel is gebaseerd op gezamenlijk bedacht en uitgevoerd onderzoek. Marieke Kuipers leverde de cultuur- en architectuurhistorische context en deed de redactie. Nicholas Clarke analyseerde met name de kerkontwerpen en de relatie met Zuid-Afrika.

Nicholas Clarke

Dr. N.J. Clarke is een Zuid-Afrikaanse erfgoed-architect en gastonderzoeker bij de Universiteit van Pretoria en de TU Delft. Als oprichter van Heritage Futures specialiseert hij zich in duurzame strategische erfgoedontwikkeling. Tevens is hij adviseur Werelderfgoed voor ICOMOS.

Referenties

Ds. Harmen Dijkstra (1851-1922) stond van 1879 tot 1889 in de Christelijk Afgescheiden Gemeente Oldekerk; www.gereformeerdekerken.info/Oldekerk Smilde (geraadpleegd 22 november 2022).

H. Dijkstra schreef talloze publicaties in verband met de zending en was onder meer oprichter van De Macedoniër. Algemeen Zendingstijdschrift (1883-1939), redacteur van Het Zendingsblad en praeses van de Deputaten der Zending. Na zijn emeritaat in 1917 verhuisde hij naar Rotterdam, waar hij in 1922 overleed; ‘Kerknieuws enz. Begrafenis ds H. Dijkstra’, De Standaard, 19 januari 1922, Tweede Blad, 6.

H. Dijkstra was de eerste predikant van de Christelijk Gereformeerde Gemeente in Jutrijp-Hommerts en werd in 1892 beroepen te Smilde, na de kerkelijke Vereniging; www.gereformeerdekerken.info/Smilde (geraadpleegd 22 november 2022) en H. Dijkstra, Na zestig jaren, een gedachteniswoord voor de Gereformeerde Kerk te Smilde, Breukelen 1895 (volume 1).

https://artefacts.co.za/main/Buildings/archframes.php?archid=443 (geraadpleegd 22 november 2022).

Zie bijvoorbeeld De Gooi- en Eemlander, 19 mei 1906; Stadsarchief Amsterdam, Amsterdam, Bevolkingsregister, deel 92, blad 116, Koekkoek ging later failliet en emigreerde naar Amerika; De Courant, 3 januari 1908, 3.

Wierda bouwde onder andere nog de christelijke kostschool De Eikenhorst in Baarn, maar emigreerde in 1887 naar de Zuid-Afrikaanse Republiek om op verzoek van Paul Kruger Directeur Publieke Werken te worden; K.A. Bakker, N.J. Clarke en R.C. Fisher (red.), Eclectic ZA Wilhelmiens. A Shared Dutch Built Heritage in South Africa, Pretoria 2014.

E. van der Ent, ‘Fan Frieslân fia Baarn nei Súd-Afrika (diel twa). Geboue in Baarn ontwerp deur argitek Wierda’, Geheugen van Baarn, 3 mei 2021.

https://gereformeerdekerken.info/2022/02/01/de-gereformeerde-kerkte-baarn-1/ (geraadpleegd 22 november 2022).

J.H. van der Veen, ‘Collega Tjeerd Kuipers te Bussum 80 jaar’, Bouwkundig Weekblad Architectura 58 (1937), 477-478.

G. de Jong en K. van der Ploeg, ‘Gereformeerde kerken in de provincie Groningen’, Groninger kerken 10 (1993), 50-69; Drents Archief, Assen, 2001.2, Bevolkingsregister Smilde deel 2, 1900-1921, nr. 27, blad 362.

https://artefacts.co.za/main/Buildings/archframes.php?archid=443 (geraadpleegd 22 november 2022); wat voor werk Dijkstra in Duitsland verrichtte is niet bekend.

Middelburgse Courant, 21 mei 1908, 4.

Ds. D. Pols inwijdingsdienst werd ingeleid door zijn schoonvader, ds. Harmen Dijkstra, De Nederlander,18 juni 1907, 2.

Bijvoorbeeld: De Zeeuw, 16 januari 1909, 4.

Advertenties in Vlissingsche Courant, 14, 23 en 30 oktober 1909, 4.

Verhuisbericht in Vlissingsche Courant, 9 mei 1910, 3. Met Johanna Kilian kreeg Pieter Dijkstra drie kinderen; Zeeuws Archief, Middelburg, 7434, Burgerlijke Stand en Bevolking Gemeente Vlissingen 1810-1994, inv.nr. 610, bladen 354 en 238.

Van Niftrik was wethouder Openbare Werken in 1905-1913 en 1919-1924 en van Financiën in 1917-1919; B., ‘J.G. van Niftrik 1889-1924’, Het Gas 44 (1924) nr. 11, 302-305.

B.I. Sens, Gemeentebeschrijving Vlissingen,Middelburg 1994, 15 (ongepubliceerd MIP rapport); de uitvouwbare plankaart van het villapark is opgenomen in: Vlissingen, Amsterdam 1925, ongenummerd achterin.

Vlissingen, Amsterdam 1925.

J.G. van Niftrik jr., ‘De Toren in de ville morte’, De Opmerker 46 (1911), 401-402. Dit in antwoord op een suggestie dat Vlissingen, net als Brugge, een dode stad zou zijn.

Dr. Abraham Kuyper jr. (1872-1941) stond van juni 1906 tot september 1910 in de Gereformeerde Kerk B (Middelkerk), De Zeeuw 2 augustus 1906, 2 en 13 september 1910, 2. Op 2 januari 1910 hadden hij en Pol ieder de ‘ineensmelting’ der kerken A (Noorderkerk) en B aangekondigd; Zeeuwsche Kerkbode, 7 januari 1910, 3.

P.K. Dommisse, Plattegrond en Register van merkwaardige panden binnen Vlissingen, Vlissingen [1909].

Zeeuws Archief, Middelburg, 7415, Adresboek Vlissingen, inv.nrs. 2189-1912, 2189-1918, 2189-1922, 2189-1926.

Bijvoorbeeld de Amsterdamse architecten Schill & Haverkamp (Havenstation, 1894) of de Rotterdamse J.P. Stok (kantoorgebouwen voor Wibaut & Co, 1909, en Koninklijke Maatschappij De Schelde, 1913).

Pas sinds 1921 had Dijkstra een vaste aanstelling; Vlissingsche Courant, 2 september 1908, 2 en 22 april 1927, 5.

J. van Gelderen, ‘De Gereformeerde Kerken in Nederland’, in: R. Steensma en C.A. van Swigchem, Honderdvijftig jaar gereformeerde kerkbouw, Kampen 1986, 8-15.

A. Kuyper, Onze Eeredienst, Kampen 1911; J. Vreeze, ‘Abraham Kuyper en het gereformeerde kerkgebouw’, in: R. Steensma en C.A. van Swigchem, Honderdvijftig jaar gereformeerde kerkbouw, Kampen 1986, 60-66.

Kuyper 1911 (noot 27), 10 en 114.

‘Verbouwing’, Zeeuwsche Kerkbode, 7 mei 1909, p. 3. Dit kerkgebouw is echter in 1933 vervangen door een nog groter kerkgebouw; Huson (samenst.), Souburg in oude ansichten, deel 2, Zaltbommel 1982, 8 en 9.

De Zeeuw. Christelijk-historisch nieuwsblad voor Zeeland, 13 januari 1910, 3.

De kerk bleef in gebruik tot 1953, waarna alleen de begane grond overbleef en deze nu, met gewijzigde gevel onder plat dak, dienstdoet als bedrijfs- en opslagruimte.

J. Braat, ‘Eben Haëzer’, De Wete 24 (1995) nr. 2, 17-20; zie ook noot 21.

‘Kerk- en schoolnieuws’, Vlissingsche Courant, 17 december 1910, 2.

Na de kerksluiting in 2015 is de preekstoel verwijderd, evenals de meeste kerkbanken. Of het in 1920 op het balkon ertegenover geplaatste orgel bij de actuele herbestemming tot ontmoetingscentrum gehandhaafd blijft is niet bekend.

Verslag Gemeenteraad Vlissingen over het jaar 1912, Vlissingen 1912, 68-76.

Documentatie in Zeeuws Archief, 738, Middelburg, inv.nr. 807.

Zeeuws Archief, Middelburg, 7358, Middelburg, inv.nr. 818, ongedateerde blauwdruk van een plattegrond van een zaalkerk met segmentboogtongewelf.

Nieuwe Instituut, Rotterdam, CUBag420, brief van Van Niftrik aan Cuypers van 21 September 1912. Cuypers en Oberman waren beiden lid van het Zeeuws Genootschap; Zeeuwsch Genootschap. Archief. Vroegere en latere mededeelingen voornamelijk in betrekking tot Zeeland. Archief 1910, Middelburg 1910, XVIII en XXV; zie ook noot 33.

Wies van Leeuwen stelt in zijn biografie. over Cuypers dat deze voor zijn ontwerp van de neogotische Engelse kerk de achtzijdige kerk van Willemstad, het oudste Nederlands Hervormde kerkgebouw in Nederland, als voorbeeld heeft genomen. W. van Leeuwen, Pierre Cuypers, architect (1827-1921), Zwolle 2007, 127. Noch in het betreffende Cuypers-archief bij het Nieuwe Instituut in Rotterdam, noch in de door ons in het Zeeuws Archief in Middelburg geraadpleegde archieven met betrekking tot de Engelse kerk hebben we echter concreet bewijs gevonden voor een direct verband met de achtzijdige kerk te Willemstad.

Zeeuws Archief, Middelburg, 7360, Middelburg, inv.nr. 4542, Kasboek van de Engelse kerk in Vlissingen; zie ook noot 36.

‘Kerknieuws’, De Standaard, 20 september 1913, 2 en ‘De nieuwe Engelsche Kerk te Vlissingen’, Zierikzeesche Nieuwsbode, 5 januari 1914, 2.

Vanwege het teruglopend ledental en mede als gevolg van de landelijk verplichte verdwijning van de bookmakerskantoren door de invoering van de Zedelijkheidswet van 1911, werd de Engelse kerkgemeente in 1922 opgeheven en ging het kerkje over naar de Vrijzinnig Hervormde gemeenschap. Het overleefde oorlog en Watersnood, maar werd in 1963 aangekocht door de gemeente om plaats te maken voor het nieuwe stadhuis van Vlissingen; L. van Wallenburg, ‘Engels kerkje in Vlissingen zonder enige historische waarde’, Zeeuwsch Dagblad, 7; Gemeente Vlissingen, Notulen Gemeenteraad 1963, Vlissingen, 1963, 223-224.

Het eerste orgel van J. Proper werd later vervangen door het Vermeulenorgel uit 1913, afkomstig uit de gereformeerde kerk van Marum; in 2009 werd de gereformeerde kerk van Hoogersmilde, na het samengaan met de lokale Hervormde Kerk, te koop gezet en vandaag dient het gebouw als onderkomen van de Ramakrishna Vedanta Vereniging Nederland; www.orgelsindrenthe.nl/hoogersmilde en www.vedanta-nl.org (geraadpleegd 30 december 2022).

Kuyper 1911 (noot 27), 113-14.

Kuyper 1911 (noot 27), 145.

T. Boersma en T. Verstegen (red.), Nederland naar school. Twee eeuwen bouwen voor een veranderend onderwijs, Rotterdam 1996.

Vlissingsche Courant 4 januari 1910, 2; de school stond aan het Sietershillpadje (nu Cithershillsingel); www.koudekerke.info (geraadpleegd 8 december 2022).

Zeeuws Archief, Middelburg, 2475, Primas-Scholengroep, 1897-1997, inv.nr. K9, blauwdrukken mei 1909. De bijbehorende onderwijzerswoning aan de Tramstraat volgde weer twee jaar later; ‘Aanbesteding’, De Zeeuw, 10 augustus 1912, 2.

Zeeuws Archief, Middelburg, 1201, Archief Gemeente Arnemuiden 1857-1951, 1857-1951, inv.nr. 1207.

A. van Hoof, Vlissingen Bijzonder wonen, 90 jaar volkshuisvesting, Vlissingen 1999.

Vlissingsche Courant 1 februari 1917, 2 en Handelingen van den gemeenteraad Vlissingen 1918, Vlissingen 1918, 508-509; Van Hoof 1999 (noot 50), 175.

Vlissingsche Courant, 31 mei 1919, 3; zie ook Van Hoof 1999 (noot 50).

Nieuwe Instituut, Rotterdam, HAME. 110459194, blauwdrukken.

Zie bijvoorbeeld de foto’s 7413-160, 7413-161, 7413-227, 7413-588, 7413-2126 en 7413-5129 in Beeldbank Vlissingen, www.zeeuwsarchief.nl (geraadpleegd 12 december 2022).

‘Nieuw-Arnemuiden’, Middelburgsche Courant, 25 september 1920, 1; Zeeuws Archief, Middelburg, 1201, Archief Gemeente Arnemuiden 1857-1951, 1857-1951, inv.nr. 737, blauwdrukken en bestek.

Nieuwendijk 51; ‘Aanbesteding’, Vlissingsche Courant, 31 augustus 1910, 3; historische foto 16277 in Beeldbank Vlissingen, www.zeeuwsarchief.nl (geraadpleegd 12 december 2022); de bovenwoningen werden eind 1932 door brand verwoest; Verslag van den toestand der gemeente Vlissingen over het jaar 1932, Vlissingen 1933, 153.

Dijkstra had hiervoor in 1911 zelf de grond aangekocht van de gemeente; Vlissingsche Courant, 6 april 1911, 2, en 3 februari 1912, 2. Blijkens veldbezoeken op 2 maart 2021 en oktober2022, bestaat het pand nog, inclusief het gevelopschrift met verwijzing naar de oorspronkelijke functie, maar het is op de begane grond en eerste verdieping ingrijpend verbouwd.

Respectievelijk Walstraat 21 en 84; Vlissingsche Courant 20 februari 1925, 3 en idem, 3 april 1925, 1; historische foto’s 47065 en 47088 in Beeldbank Vlissingen, www.zeeuwsarchief.nl (geraadpleegd 12 december 2022). Alleen het exterieur van Goetheers winkel is nu nog gedeeltelijk herkenbaar, van de kledingzaak niets.

Opdrachtgever was Andries van Westen, die al in de zaak werkte; het pand is in twee fasen gebouwd (1923 en 1926) en de huisnummers zijn later gewijzigd tot 214-216. T. Rentmeester, ‘Eerste fabriek van radiotoestellen “H.J. van der Meer & Zonen te Vlissingen”, Radio-Historisch Tijdschrift 35 (2012) 140, 6-14 (deel 1), 141, 58-68 (deel 2), 142, 106-120 (deel 3), 143, 162-183 (deel 4). Het pand, nu woonhuis, is inmiddels een rijksmonument.

Vlissingsche Courant, 1 april 1927, 4 en idem, 14 april 1927, 3. Preller vertrok echter al eind 1929 naar Rotterdam;Vlissingsche Courant, 18 december 1929, 3.

Prof. Herman Kuyper maakte een driemaandse rondreis in opdracht van de (Nederlandse) Synode der Gereformeerde Kerken en was uitgenodigd om deel te nemen aan de Synode der Gereformeerde Kerk te Zuid-Afrika in Rustenburg; H.H. Kuyper, Zuid-Afrika – reisindrukken, Amsterdam 1925; de meeste reisbrieven waren al in 1924 verschenen in De Heraut.

Zeeuwsche Kerkbode, 29 april 1927, 3.

Deze kerk is in 1951 vervangen door een groter kerkgebouw, eveneens naar ontwerp van P.S. Dykstra, maar ook dat is alweer gesloopt voor een nieuwer werk; https://artefacts.co.za/main/ Buildings/bldgframes.php?bldgid=3809 (geraadpleegd 10 januari 2023).

N.J. Clarke, R.C. Fisher en M.C. Kuipers (red.), Common Ground. Dutch-South African Architectural Exchanges 1961-62, Edam 2021.

Gepubliceerd

2023-06-15

Citeerhulp

Kuipers, M., & Clarke, N. (2023). Zendingsarchitect Pieter Simon Dijkstra en zijn Nederlandse werken. Bulletin KNOB, 122(2), 36–52. https://doi.org/10.48003/knob.122.2023.2.784

Nummer

Sectie

Artikelen

##plugins.generic.plaudit.displayName##