Antoon van den Wijngaerdes tekeningen van steden in de Nederlanden

Inventief geconstrueerde stadsgezichten voor Filips II

Auteurs

  • Reinout Rutte

DOI:

https://doi.org/10.7480/knob.119.2020.1.4730

Samenvatting

Views of twelve cities in the Low Countries by the Flemish artist Antoon van den Wijngaerde (c. 1510-1571) have survived: Amsterdam, Brugge, Brussels, Damme, Dordrecht, Duinkerke, Gravelines, ’s-Hertogenbosch, Leuven, Mechelen, Sluis, and Utrecht. Van den Wijngaerde was known for his mastery of topographically accurate and beautiful depictions of cities. The artist entered the service of Philip II in 1557 and between 1557 and 1561 he produced panoramas of cities in the Low Countries for the Spanish king. Between 1562 and 1571 Van den Wijngaerde travelled the length and breadth of Spain, depicting over sixty Spanish cities using much the same techniques. In most Spanish cities the artist was able to make his sketches from a hill or mountain, where he had a good overall view. It was a different story in the Low Countries.

So how did Van den Wijngaerde manage to render the Netherlandish cities, most of them located on flat land, as if seen from a high viewing point with a sweeping view of the city and surrounding landscape? Van den Wijngaerde followed a fixed routine in setting up his city views, but he also made clever use of the local situation. He seized on any high point outside the city and allowed that to determine his direction of view. When several preparatory studies were necessary, he preferred to make them all looking in the same direction: the city roofscape viewed from outside the city,  prominent buildings viewed from the city outskirts, and the surrounding area from the highest point in the city. This resulted in city views that were effectively a composite of three preparatory studies. When the local situation did not favour this approach, Van den Wijngaerde looked for alternatives, such as preliminary studies from more than three viewing points. In determining the viewing points that Van den Wijngaerde adopted when drawing cities in the Low Countries, the author consulted the town plans drawn by Van den Wijngaerde’s contemporary Jacob van Deventer (c. 1500-1575).

Referenties

In M. Galera i Monegal, Antoon van den Wijngaerde, pintor de ciudades y de hechos de armas en la Europa del Quinientos. Cartobibliografía razonada de los dibujos y grabados, y ensayo de reconstrucción documental de la obra pictórica, Barcelona 1998, 91-216, is het complete oeuvre – meer dan tweehonderd tekeningen, schilderijen zijn niet overgeleverd – van Antoon van den Wijngaerde in zwart-wit afgebeeld, geordend per bewaarplaats. In R. Rutte en B. Vannieuwenhuyze, Stedenatlas Jacob van Deventer. 226 stadsplattegronden uit 1545-1575. Schakels tussen verleden en heden, Bussum/Tielt 2018, 62-63, 72-73, 78-79, 94-95, 232-233, 250-251, 300-301, 334-335, 382-383 zijn Van den Wijngaerdes stadsgezichten van de twaalf steden in de Nederlanden in kleur opgenomen.

Het panorama van Walcheren is een meer dan tien meter brede tekening die bestaat uit aan elkaar geplakte vellen waarop de kust van het eiland grofweg rondom gezien vanaf de abdijtoren van Middelburg is weergegeven. De Walcherse steden zijn schetsmatig getypeerd en hebben een ander karakter dan de stadsgezichten van de twaalf steden in de Nederlanden. Daarom blijft het panorama van Walcheren hier buiten beschouwing. Zie voor een volledige reproductie in kleur van het panorama, dat zich bevindt in de collectie van het Nationaal Scheepvaartmuseum in Antwerpen: M.P. de Bruin, De ‘Zelandiae Descriptio’. Het panorama van Walcheren uit 1550, Maastricht 1984.

Dit is een citaat uit de eerste zin van de toelichting die Antoon van den Wijngaerde opnam in het kader linksboven op zijn stadsgezicht van Genua uit 1553: ‘Fra tutti quei piaceri che la deletteuole & artificiosa pittura ha in se no/ v’ce nisuna che piu io stimi: che la discrittione di luochi’. Zie: E. Poleggi, ‘Dopo Grassi, Anton Van den Wyngaerde/After Grassi, Anton Van den Wyngaerde’, in: E. Poleggi en I. Croce, Ritratto di Genova nel ’400. Veduta d’inventione/A Portrait of Genoa in the 15th Century. A View of Invention, Genua 2008, 62-72, citaat 68. De Italiaanse tekst is op basis van de Engelse versie van het artikel van Poleggi vertaald in het Nederlands.

Zie over het verblijf van Filips II in de Nederlanden in 1557-1558: G. Parker, Filips II. Onmachtig koning, Amsterdam 2015, 89-97; over Filips als opdrachtgever van kaarten en stadsgezichten: G. Parker, ‘Maps and Ministers. The Spanish Habsburgs’, in: D. Buisseret (red.), Monarchs, Ministers and Maps. The Emergence of Carthography as a Tool of Government in Early Modern Europe, Chicago/Londen, 1992, 124-152, i.h.b. 128-130. Vergelijk: R.L. Kagan, Urban Images of the Hispanic World 1493-1793, New Haven/Londen, 2000, 1-18.

De stadsgezichten van Dordrecht en ’s-Hertogenbosch worden soms gedateerd in de jaren 1540, maar overtuigende argumenten daarvoor ontbreken. Zie: Galera i Monegal 1998 (noot 1), 162, 169-170 en 213-214.

R.L. Kagan (red.), Spanish Cities of the Golden Age. The Views of Anton van den Wyngaerde, Berkeley/Los Angeles/Londen 1989.

Kagan 1989 (noot 6).

Kagan 1989 (noot 6), 11. Van den Wijngaerde zou tevens verantwoordelijk zijn geweest voor geschilderde stadsgezichten in Filips’ jachtslot bij Madrid, El Pardo, maar ook die zijn verloren gegaan.

Parker 2015 (noot 4), 89-97.

Zie over de veldslag bij Gravelines: Parker 2015 (noot 4), 95-96. Van den Wijngaerde maakte ook tekeningen van andere veldslagen die belangrijk waren voor Filips II of zijn vader Karel V en deels slechts als kopie zijn overgeleverd. Zie: Galera i Monegal 1998 (noot 1), 180-185, 188-190 en 194-195.

Alle Spaanse steden zijn in kleur opgenomen en geanalyseerd in: Kagan 1989 (noot 6).

E. Haverkamp-Begemann, ‘The Spanish Views of Anton van den Wyngaerde’, Master Drawings 7 (1969), 375-399. Vergelijk: J. Peeters en E. Fleurbaay, ‘16de en 17de-eeuwse topografische voorstellingen en het standpunt van de kunstenaar’, Bulletin Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond 88 (1989), 30-41, over Van den Wijngaerdes mogelijke werkwijze 39-40; J. Peeters, Anthonis vanden Wijngaerde des co: ma: schilder, Amsterdam 1990 (doctoraalscriptie UvA).

Rutte en Vannieuwenhuyze 2018 (noot 1). Met dank aan Yvonne van Mil voor de aanduiding op Jacob van Deventers stadsplattegronden van Antoon van den Wijngaerdes standpunten en kijkrichting bij benadering en voor het tekenen van de schema’s met onderdelen waaruit Van den Wijngaerdes stadsgezichten bij benadering zijn samengesteld.

B. Bakker en E. Schmitz, Het aanzien van Amsterdam. Panorama’s, plattegronden en profielen uit de Gouden Eeuw, Bussum/Amsterdam 2007, 86-97. Bakker en Schmitz beargumenteren op basis van gebouwen die op Van den Wijngaerdes stadsgezicht staan dat de kunstenaar enerzijds gebruik maakte van de vogelvlucht van Cornelis Anthonisz en anderzijds zelf studies ter plaatse schetste.

Peeters en Fleurbaay 1989 (noot 12), 39-40; Bakker en Schmitz 2007 (noot 14) 96.

Rutte en Vannieuwenhuyze 2018 (noot 1), 40.

Voor de vergelijking is gebruik gemaakt van het complete overzicht van Van den Wijngaerdes Spaanse stadsgezichten in: Kagan 1989 (noot 6).

Gepubliceerd

2020-03-17

Citeerhulp

Rutte, R. (2020). Antoon van den Wijngaerdes tekeningen van steden in de Nederlanden: Inventief geconstrueerde stadsgezichten voor Filips II. Bulletin KNOB, 119(1), 1–24. https://doi.org/10.7480/knob.119.2020.1.4730

Nummer

Sectie

Artikelen

##plugins.generic.plaudit.displayName##