Stedenpatronen rondom de Noordzee van de dertiende tot en met de eenentwintigste eeuw

Auteurs

  • Reinout Rutte Dr.
  • Yvonne van Mil Ir.

DOI:

https://doi.org/10.48003/knob.121.2022.3.758

##submission.downloads##

Samenvatting

Contemporary urbanization patterns around the North Sea can only be understood by looking at their long-term development and studying how these patterns arose and evolved over the centuries. If we look no further back than the Industrial Revolution, we get a distorted picture. The fact is that urbanization patterns were for the most part already established before that period, as can be clearly seen in the composite map showing all the cities and all reference years.

Major port cities like Hamburg, Amsterdam, Rotterdam and Antwerp emerged during the late Middle Ages. Many other cities of importance today also date back to that period. The Industrial Revolution was decisive for only two groups of cities: those in the English Midlands and in Germany’s Ruhr area.

The maps reflecting the situation in 1300 and 2015 reveal that the type of landscape had a huge impact on the urbanization patterns. Landscape provides continuity. In reaction to dramatic changes wrought by political and economic processes, the areas around the North Sea behaved like communicating vessels: the cities in the Southern Netherlands contracted, those in the Northern Netherlands expanded, Holland declined, England prospered.

A succession of major economic and political processes is crucial to our understanding of the position, function and significance of today’s key North Sea cities. The foundations of urban patterns around the North Sea were established in the period before 1500. It is noteworthy that for centuries the epicentre of major port cities lay in the politically fragmented areas along the eastern shore of the North Sea  here powerful and enterprising townsmen ensured an intensive exchange of goods.

In the decades before and after 1600, the far-reaching political changes that occurred during the Dutch Revolt resulted in a shift in prosperity from the southern to the northern provinces, which subsequently  experienced the Golden Age. While the southern provinces were constrained by their Spanish rulers, in the newly formed Republic where wealthy citizens were in charge, the cities of Holland flourished as transhipment and trading centres.

During the eighteenth century, there were more dramatic shifts: the centre of gravity moved to the other side of the North Sea, to England, where the character of the economy was completely transformed by the Industrial Revolution and the main port cities were now part of a kingdom that evolved into the British Empire in which both government and entrepreneurs played an important role.

Ever since industrialization took hold in northern France, Belgium and the Ruhr in the early nineteenth century, the North Sea region has been characterized by several economic epicentres that have managed to survive further far-reaching economic changes in the twentieth century. A consolidation of the pattern of cities around the North Sea occurred, seemingly due to the fact that, since the birth of the welfare state and the European Union, national governments have concentrated on the development of the economy, the population and the cities.

Biografieën auteurs

Reinout Rutte, Dr.

Dr. R.J. Rutte is stads- en architectuurhistoricus. Sinds 2004 werkt hij als universitair docent bij de leerstoel Architectuur- en Stedenbouwgeschiedenis aan de Faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Delft.

Yvonne van Mil, Ir.

Ir. Y. van Mil studeerde architectuur aan de Faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Delft. Zij is onderzoeker en kaartenmaker bij de leerstoel Architectuur- en Stedenbouwgeschiedenis aan diezelfde faculteit.

Reinout Rutte en Yvonne van Mil deden samen onderzoek naar de data over inwonertallen, landschap, infrastructuren en politieke geografie rondom de Noordzee van 1300 tot 2015. Van Mil maakte de kaarten en schreef de paragraaf over de dataverwerving en -verwerking, Rutte de rest van de tekst.

Referenties

Tweede nota over de ruimtelijke ordening in Nederland, Den Haag 1966, 1.

Tweede nota 1966 (noot 1), 11-31.

Tweede nota 1966 (noot 1), 7.

Enkele boeiende studies waarin de Noordzee wel centraal wordt gesteld zijn: B. Ayers, The German Ocean. Medieval Europe around the North Sea, Sheffield/Bristol 2016; A. Bang-Andersen, B. Greenhill en E.H. Grude (red.), The North Sea. A Highway of Economic and Cultural Exchange. Character – History, Stavanger etc. 1985; M. Pye, The Edge of the World. How the North Sea Made Us Who We Are, Londen 2015; J. Roding en L. Heerma van Voss (red.), The North Sea and Culture (1550-1800), Hilversum 1996.

W. Blockmans, ‘Zeehavens als drijvende kracht van de stedelijke regio’s’, in: H. Brand, J. Benders en R. Nip (red.), Stedelijk verleden in veelvoud. Opstellen over laatmiddeleeuwse stadsgeschiedenis in de Nederlanden voor Dick de Boer, Hilversum 2011, 13-26.

Zie bijvoorbeeld: A.E.J. Morris, History of Urban Form. Before the Industrial Revolutions, Harlow 1994;

J. de Vries, European Urbanization, 1500-1800, Londen 1984; C. Wagenaar, Town Planning in the Netherlands since 1800. Responses to Enlightenment Ideas and Geopolitical Realities, Rotterdam 2011. Weldadige uitzondering en inspiratiebron is: P.M. Hohenberg en L.H. Lees, The Making of Urban Europe

-1994, Cambridge Mass./Londen 1995.

Dit artikel is een uitwerking in het Nederlands van een Engelse publicatie die vorig jaar digitaal het licht zag: Y. van Mil en R. Rutte, ‘Urbanization Patterns around the North Sea. Long-Term Population Dynamics, 1300–2015’, Urban Planning 6 (2021) 3, 10-26. Deze uitwerking behelst: een verfijning van de datasets van inwonertallen en infrastructuren en daaruit gegenereerde kaarten; de toevoeging van de dataset van grondsoorten en daaruit gegenereerde kaarten; een omgewerkte tekst waarin, anders dan in het Engelse artikel, nadrukkelijk wordt ingegaan op de betekenis van het landschap voor het stedenpatroon in samenhang met handel, infrastructuur en achterland; een infragrondige annotatie, waarvoor in het Engelse artikel geen ruimte was. Beide artikelen komen voort uit het onderzoeksproject

Ranking Cities around the North Sea bij de Chair History of Architecture and Urban Planning aan de Faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Delft, waarvoor data zijn verzameld met subsidie

van DANS en 4TU, zie: Y. van Mil en R. Rutte, ‘Ranking Cities around the North Sea. Demography, Infrastructure and Soil’, DANS 2020: doi.org/10.17026/dans-zzg-9vkq; Y. van Mil en R. Rutte, ‘Ranking Cities around the North Sea’, 4TU.ResearchData 2020: doi.org/10.4121/uuid:975097bef863-484a-9807-20ec70166305.

Dit model is gebaseerd op dat in: R. Rutte, Stedenpolitiek en stadsplanning in de Lage Landen (12de-13de eeuw), Zutphen 2002, 19, toelichting op model 15-19.

In 2008 zijn de administratieve grenzen van de Europese zeeën vastgelegd in het EU Marine Strategy Framework Directive (MSFD ): www.eea.europa.eu/data-and-maps/data/europe-seas-1.

Zie noot 7.

T. Chandler, Four Thousand Years of Urban Growth. A Historical Census, Lewiston 1987; G. Modelski, World Cities. -3000 to 2000, Washington 2003; De Vries 1984 (noot 6); P. Bairoch, J. Batou en P. Chèvre, La population des villes européennes, 800-1850. Banque de données et analyse sommaire des résultats = The Population of European Cities, 800-1850. Data Bank and Short Summary of Results, Genève 1988; K. Terlouw, ‘A General Perspective on the Regional Development of Europe from 1300 to 1850’, Journal of Historical Geography 22 (1996) 2, 129-146; J.-L. Pinol (red.), Histoire de l’Europe urbaine (2 dln.), Parijs 2003; R. Rutte en J.E. Abrahamse, Atlas of the Dutch Urban Landscape. A Millennium of Spatial Development, Bussum/Delft 2016, 273-275; E. Buringh, ‘The Population of European Cities from 700 to 2000’, Research Data Journal for the Humanities and Social Sciences 6 (2021) 1, 1-18: doi.org/10.1163/24523666-06010003.

United Nations Department of Economic and Social Affairs, World Urbanization Prospects, the 2014 Revision, New York 2014.

M. Reba, F. Reitsma en K.C. Seto, ‘Spatializing 6,000 Years of Global Urbanization from 3700 BC to AD 2000’, Scientific Data 3 (2016): doi.org/10.1038/sdata.2016.34)

Reba, Reitsma en Seto 2016 (noot 13).

Zie voor een meer gedetailleerde toelichting op de interpretatie van gebruikte bronnen en data: Van Mil en Rutte 2021 (noot 7).

M. Kotzeva, Eurostat Regional Yearbook, Luxemburg 2019.

Chandler 1987 (noot 11), 1.

Bairoch, Batou en Chèvre 1988 (noot 11); Reba, Reitsma en Seto 2016 (noot 13).

J.P. Sigmond, Nederlandse zeehavens tussen 1500 en 1800, Amsterdam 1989, 13-18.

Ayers 2016 (noot 4), 76-80.

D.E.H. de Boer, ‘Florerend vanuit de delta. De handelsbetrekkingen van Holland en Zeeland in de tweede helft van de dertiende eeuw’, in: D.E.H. de Boer, E.H.P Cordfunke en H. Sarfatij (red.), Wi Florens… De Hollandse graaf Floris V in de samenleving van de dertiende eeuw, Utrecht 1996, 126-152;

W.R. Childs, ‘Medieval English Trade in the North Sea: Denmark and Jutland, c. 1300-1500’, in: E. Damgaard, M. Guldberg en P. Holm (red.), A North Sea Region. West Jutland and the World, II. Proceedings of the Lemvig Conference, April 3-5, 1995, Esbjerg 1998, 47-74; A.R. Lewis en T.J. Runyan, European Naval and Maritime History, 300-1500, Bloomington 1990, 111-144.

D. Ellmers, ‘Frisian and Hanseatic Merchants Sailed the Cog’, in: A. Bang-Andersen, B. Greenhill en E.H. Grude (red.), The North Sea. A Highway of Economic and Cultural Exchange. Character – History, Stavanger etc. 1985, 79-96; A.F.L. van Holk, ‘Maritieme archeologie van de kogge’, in: H. Brand en E. Knol (red.), Koggen, kooplieden en kantoren. De Hanze, een praktisch netwerk, Hilversum/Groningen 2009, 124-143.

P.K. Madsen, ‘Ribe. Aspects of Medieval Pottery Finds as Evidence of Town Development, Social Stratigraphy and Trade Contacts’, in: M. Guldberg, P. Holm en P.K. Madsen (red.), Facing the North Sea. West Jutland and the World. Proceedings of the Ribe Confein rence, April 6-8, 1992, Esbjerg 1993, 13-34.

W. Blockmans, Metropolen aan de Noordzee. De geschiedenis van Nederland 1100-1560, Amsterdam 2010, 9-198; R. Rutte en B. Vannieuwenhuyze, Stedenatlas Jacob van Deventer. 226 stadsplattegronden uit 1545-1575. Schakels tussen verleden en heden, Bussum/Tielt 2018, 457-505; A. Verhulst, Landschap en landbouw in Middeleeuws Vlaanderen, Brussel 1995.

R. Rutte en B. Vannieuwenhuyze, ‘Stadswording in de Lage Landen van de tiende tot de vijftiende eeuw. Een overzicht aan de hand van vijfhonderd jaar ruimtelijke inrichting’, Bulletin Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond 113 (2014) 3, 113-131.

B. Looper, ‘De Nederlandse Hanzesteden: scharnieren in de Europese economie 1250-1550’, in: H. Brand en E. Knol (red.), Koggen, kooplieden en kantoren. De Hanze, een praktisch netwerk, Hilversum/Groningen 2009, 109-123; R. de Neve en A. van Heezik, ‘Verbonden door het water. Binnenvaart en zeehavens in Holland’, in: E. Beukers (red.), Hollanders en het water. Twintig eeuwen strijd en profijt, deel 1, Hilversum 2007, 169273.

Sigmond 1989 (noot 19), 15.

W. Krings, ‘Städtischer Funktionswandel am Handelsweg Köln-Antwerpen’, Stadtstrukturen an alten Handelswegen im Funktionswandel bis zur Gegenwart. Schriftenreihe des Zentralinstituts für fränkische

Landeskunde und allgemeine Regionalforschung an der Universität Erlangen-Nürnberg 25 (1984), 29-43.

E. Ennen, ‘Rheinisches Städtewesen bis 1250’, in: Geschichtlicher Atlas der Rheinlande, Keulen 1982, 3-24; C. Haase, Die Entstehung der Westfälischen Städte, Münster 1960; E. Keyser, Städtegründungen und Städtebau in Nordwestdeutschland im Mittelalter. Der Stadtgrundriß als Geschichtsquelle (2 dln.), Remagen 1958.

M. Aston en J. Bond, The Landscape of Towns, Thrupp 2000, 58-108; C. Platt, The English Mediaeval Town, Londen 1979; H. Swanson, Medieval British Towns, Basingstoke 1999, 1-21.

C. Barringer, A History of Norfolk, Lancaster 2017, 51-144; J. Fox, Lines across Lincolnshire. Discovering Routes, Banks & Bounderies, Lincoln 2018.

M. Boone, ‘Medieval Europe’, in: P. Clark (red.), The Oxford Handbook of Cities in World History, Oxford 2013, 221-239; A. Verhulst, The Rise of Cities in North-West Europe, Cambridge 1999.

E. Pitz, Europäisches Städtewesen und Bürgertum. Von der Spätantike bis zum hohen Mittelalter, Darmstadt 1991, 287-309 en 390-396.

Pitz 1991 (noot 33). Vergelijk: P. Clark, European Cities and Towns 400-2000, Oxford 2009, 360-366. Clark benadrukt dat de bloei van de steden in de Zuidelijke Nederlanden en in Noord-Italië mogelijk was door de hoge mate van politieke en financiële onafhankelijkheid van de burgers in die steden ten opzichte van keizers, koningen en andere heren.

F.H. Horsten, Doorgaande wegen in Nederland, 16e tot 19e eeuw, Amsterdam 2005.

G. Borger e.a., ‘Twaalf eeuwen ruimtelijke transformatie in het westen van Nederland in zes kaartbeelden: landschap, bewoning en infrastructuur in 800, 1200, 1500, 1700, 1900 en 2000’, OverHolland 10/11 (2011), 5-125.

Blockmans 2010 (noot 24), 449-587.

N.J.G. Pounds, A Historical Geography of Europe, Cambridge 1990, 187-209.

N. Brand, ‘Waterwegen en stedelijke belangen. De invloed van infrastructuur op het Hollandse stedenpatroon (1200-1560)’, OverHolland 10/11 (2011), 127-147.

De Vries 1984 (noot 6), 151-172.

K. Terlouw, ‘Transnational Regional Development in the Netherlands and Northwest Germany, 1500-2000’, Journal of Historical Geography 35 (2009) 1, 26-43.

R. Daalder en E. Spits (red.), Schepen van de Gouden Eeuw, Amsterdam/Zutphen 2005, 75-82.

Sigmond 1989 (noot 19), 61-104.

Brand 2011 (noot 39).

Luxe producten als zijde, kruiden en suiker werden al eerder in Brugge en Antwerpen verhandeld.

S. Groenveld e.a, De Tachtigjarige Oorlog. Opstand en consolidatie in de Nederlanden (ca. 1560-1650), Zutphen 2012, 73-147.

C. Lesger, ‘Intraregional Trade and the Port System in Holland, 1400-1700’, in: K. Davids en L. Noordegraaf (red.), The Dutch Economy in the Golden Age. Nine Studies, Amsterdam 1993, 185-217.

R. Rutte en J.E. Abrahamse (red.), Atlas van de verstedelijking in Nederland. 1000 jaar ruimtelijke ontwikkeling, Bussum/Delft 2014, 186-209. Wel moet de kanttekening worden gemaakt dat het verband tussen de terugval van Holland en de opkomst van Engeland in de achttiende eeuw niet zo sterk is als tijdens de verschuiving van de Zuidelijke Nederlanden naar de Noordelijke Nederlanden in de decennia rond 1600. Vergelijk: J. de Vries en A. van de Woude, Nederland 1500-1815. De eerste ronde van de moderne economische groei, Amsterdam 1995, 806-818.

Hohenberg en Lees 1995 (noot 6), 179-247.

A. Lees en L.H. Lees, ‘Europe: 1800-2000’, in: P. Clark (red.), The Oxford Handbook of Cities in World History, Oxford 2013, 464-482.

F. McDonald, The British Empire 1815-1914, Londen 1994.

C. Ross en J. Clark, London. The Illustrated History, Londen 2008, 124-235.

Hohenberg en Lees 1995 (noot 6), 179-289.

Lees en Lees 2013 (noot 50).

M. Reynebeau, De geschiedenis van België in woord en beeld, Tielt 2005, 54-143.

R. Roth en M.-N. Polino (red.), The City and the Railway in Europe, Aldershot 2003, 3-44.

Vergelijk: E. Hobsbawm, Nations and Nationalism Since 1780. Programme, Myth, Reality, Cambridge 1990.

Rutte en Abrahamse 2016 (noot 11), 210-235.

Borger (noot 36), 65-101.

F. Schipper, Driving Europe. Building Europe on Roads in the Twentieth Century, Eindhoven 2008.

C. Hein, ‘Hamburg’s Port Cityscape. Large-scale Urban Transformation and the Exchange of Planning Ideas’, in: C. Hein (red.), Port Cities. Dynamic Landscapes and Global Networks, Londen/New York 2011, 177-197; D. Schubert, ‘Seaport Cities. Phases of Spatial Restructuring and Types and Dimensions of Redevelopment’, in: C. Hein (red.), Port Cities. Dynamic Landscapes and Global Networks, Londen/New York 2011, 54-69.

K.R. Kunzmann en M. Wegener, ‘The Pattern of Urbanization in Western Europe, 1960-1990’, Berichte aus dem Institut für Raumplanung 28 (1991), 282-291; Rutte en Abrahamse 2014 (noot 48), 236-257; Rutte en Abrahamse 2016 (noot 11), 286-290.

D. Evers, Atlas Europa, Den Haag/Rotterdam 2006; M. Reimer, P. Getimis en H. Blotevogel (red.),

Spatial Planning Systems and Practices in Europe. A Comparative Perspective on Continuity and Changes,

Londen 2013.

K. Nabielek, D. Hamers en D. Evers, Cities in Europe/Cities in the Netherlands, Den Haag 2016; B. de Pater, West-Europa. Hoofdlijnen van geografie en ruimtelijke planning, Assen 2009.

Gepubliceerd

2022-09-20

Citeerhulp

Rutte, R., & van Mil, Y. (2022). Stedenpatronen rondom de Noordzee van de dertiende tot en met de eenentwintigste eeuw. Bulletin KNOB, 121(3), 22–41. https://doi.org/10.48003/knob.121.2022.3.758

Nummer

Sectie

Artikelen

##plugins.generic.plaudit.displayName##