De internationale uitstraling van het Vitruvianisme: Erik Forssman en de maniëristische architectuur als betekenisdrager

Auteurs

  • Ronald Stenvert Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis

DOI:

https://doi.org/10.7480/knob.114.2015.1.998

##submission.downloads##

Samenvatting

During the Renaissance, the printed image was an important medium in the circulation of architectural forms throughout Europe. In this process, these disseminated forms gradually changed into ‘local dialects’. Modern research on these forms evolved from a purely stylistic approach to an increased focus on architects and patrons (actors) and, more recently, on art geography. Over time, less attention has been paid to the actual buildings themselves and their meaning. This article focuses on the mannerist period (1575-1625) and the work of Erik Forssman (1915-2011) in a historiographical context.

Forssman has made an important contribution to the understanding of the use and reception of architectural treatises. While his dissertation Säule und Ornament (1956) was predominantly theoretical, in his second book Dorisch, Jonisch, Korintisch (1961) he applied his findings to real buildings, coining the term ‘Vitruvianism’ for the reception of classical forms whereby strict application of the rules was secondary to a predominantly meaningful application of the orders within ‘elongated fringes’ of the classical rules.

While the focus of research into Renaissance architecture in the Low Countries shifted to early Renaissance (1500-1575) in the south, and (Dutch) Classicism in the north (1625-1700) as well as to the main actors in the design process, the middle period of Mannerism was more or less neglected, unlike in Germany, where the focus stayed on architecture as a bearer of meaning. In his keynote speech at the opening conference in 1989 of the Weserrenaissance-Museum in Schloss Brake near Lemgo (Germany) Forssman reiterated his ideas.

It turned out that almost all adaptations of Renaissance forms could be traced back to the Low Countries and that these adapted forms became an export product, not only through prints and treatises distributed all over Europe, but also through itinerant architects and artisans. Reception of these adapted Renaissance (Northern Mannerist) forms led to local dialects. To better understand this, more attention needs to be directed to the actual realization and the intended meaning of the realized architecture. It turns out that often not just one person can be named as ‘auctor intellectualis’ but that a ‘team’ of actors were involved. With the work of Forssman in mind, this article illustrates such a meaningful adaptation by a team of actors with the town hall of Bolsward (1614-1617).

A close-reading of the buildings themselves, paying more attention to architecture as a bearer of meaning and to the interaction between ‘imported forms’ and local adaptation by the recipients, can make a significant contribution to the understanding of the ‘complex jigsaw puzzle of architectural exchanges in early modern Europe’.

Biografie auteur

Ronald Stenvert, Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis

Dr. Ing. Ronald Stenvert (1955) is architectuur- en bouwhistoricus en vennoot van BBA: Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis in Utrecht. Architectuurtraktaten en maniëristische architectuur hebben zijn blijvende interesse. Hij was hoofdauteur van de serie Monumenten in Nederland (1995-2006) en auteur van boeken over onder meer bouwstijlen en bouwhistorie, architectenbureaus, baksteen en jongere kerkkappen.

Referenties

R. Stenvert, ‘Die Wiederentdeckung der Renaissance in der niederländischen Architektur’, in: Schriften des Weser­renaissance-Museums Schloss Brake (Band 8: Nachtrag), München/Berlijn 1995, 113-132.

A. Schoy, Hans Vredeman de Vries, Brussel 1876 (ook: H.L. Boersma, ‘Hans Vredeman de Vries en diens Naamgenoten: naar het Fransch van A. Schoy’, Bouwkundige Bijdragen/Bouwkundig Tijdschrift 26 (1881), 23-52). Eveneens van A. Schoy: Histoire de l’influence Italienne sur l’Architecture dans les Pays-Bas, Brussel 1879; Philippe Vingboons, Brussel 1878 en Jacques Francquart, Brussel 1878.

Zie ook: P. Karstkarel, ‘Het allegorisch theater: Enkele opmerkingen bij de herdruk van het Theatrum Vitae Humanae van Hans Vredeman de Vries’, Akt 2 (1978) 3, 18-36.

J. Gabriëls, Het Nederlandse ornament in de Renaissance: De geest der vormen, Leuven 1958, i.h.b. 37-45.

G. Galland, Die Renaissance in Holland in ihrer geschichtlichen Hauptentwicklung, Berlijn 1882; nader uitgewerkt in G. Galland, Geschichte der holländischen Baukunst und Bildnerei im Zeitalter der Renaissance, der nationalen Blüte und des Klassicismus, Frankfurt am Main 1890.

J.J. van Ysendijck, Documents classés de l’art dans les Pays Bas du Xme au XIXme siècle, recueillis par A.W. Weissman, Haarlem/Utrecht 1880-1889 en F. Ewerbeck en A. Neumeister, Die Renaissance in Belgien und Holland, Leipzig 1886-1889.

A.A. Kok, Nederlandsche bouwkunst langs de Oostzee, Goes 1918.

D.F. Slothouwer, Bouwkunst der Nederlandsche Renaissance in Denemarken, Amsterdam 1924.

M. Sonnen, Die Weserrenaissance: Die Bauentwicklung um die Wende des XVI. und XVII. Jahrhunderts an der oberen und mittleren Weser und in den angrenzenden Landesteilen, Münster 1918.

H.-R. Hitchcock, German Renaissance Architecture, Princeton 1981.

H.-R. Hitchcock, Netherlandish Scrolled Gables of the Sixteenth and Early Seventeenth Centuries, New York 1978.

Recensie van E.R.M. Taverne in Archi­tectura 11 (1981) 2, 192-194.

S.J. Fockema Andreae, E.H. ter Kuile en R.C. Hekker, Duizend jaar bouwen in Nederland: Deel 2. De bouwkunst na de middeleeuwen, Amsterdam 1957, 104.

K. Bosma e.a., Bouwen in Nederland 600-2000, Zwolle 2007, 245.

R. Blijdenstijn en R. Stenvert, Bouw­stijlen in Nederland 1040-1940, Nijmegen 2000.

E. Panofsky, Iconologie: Thema’s en symboliek bij de Renaissance‑schilders, Utrecht/Antwerpen 1970, 19 (vert. van Studies in Iconology, 1962).

E. Forssman, ‘Ikonologie und Allge­meine Kunstgeschichte’, in: E. Kaemmerling (Hrsg.), Bildende Kunst als Zeichensystem, Keulen 1979, deel 1, 257-300; Ph. Steadman, The Evolution of Designs: Biological Analogy in Archi­tecture and the Applied Arts, Cambridge etc. 1979; R. Stenvert, Morfologie en Methodiek: De ontwikkeling van woonhuisgevels in Deventer en Zutphen, Utrecht 1984 (scriptie), 9 en R. Stenvert, ‘Beeldmateriaal en de computer’, in: O. Boonstra, L. Breure en P. Doorn (red.), Historische Informatiekunde: Inleiding tot het gebruik van de computer bij historische studies, Hilversum 1990, 257-258.

R. Krautheimer, ‘Introduction to an “Iconography of Medieval Architecture”’, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 5 (1942), 1-33; G. Bandmann, Mittelalterliche Architektur als Bedeutungsträger, Berlijn 1951; A.A.J. Mekking, De Sint-Servaaskerk te Maastricht, Zutphen 1986 (diss).

R. Stenvert, ‘Conveyed by Land, Returned by Ship: Mannerism and Sandstone’, in: J. Roding, L. Heerma van Voss, The North Sea and Culture (1550-1800), Hilversum 1996, 420-434.

H. Hoffmann, Hochrenaissance, Manierismus, Frühbarock: Die italienische Kunst des 16. Jahrhunderts, Zürich/Leipzig 1938.

E. Wüsten, Die Architektur des Manierismus in England, Leipzig 1951.

Wüsten 1951 (noot 21), 137.

E. Forssman, Säule und Ornament: Studien zum Problem des Manierismus in den nordischen Säulenbüchern und Vorlageblättern des 16. und 17. Jahrhunderts, Stockholm 1956. Geboren in Berlijn als zoon van een Zweedse ingenieur en een Duitse moeder werkte hij in Leipzig bij een uitgeverij en studeerde aldaar en vervolgens in Göttingen literatuur, filosofie en kunstgeschiedenis om, vanwege oorlogsomstandigheden, zijn studie pas in 1951 in Stockholm af te sluiten.

G. Bandmann, ‘Ikonologie des Ornaments und der Dekoration: Zu einem Buch von Erik Forssman[n]’, Jahrbuch für Aesthetik und Allgemeine Kunstwissenschaften, 4 (1958‑59), 232-258.

Taverne 1981 (noot 12), 193.

E. Forssman, Dorisch, Jonisch, Korintisch:Studien über den Gebrauch der Säulenordnungen in der Architektur des 16.-18. Jahrhunderts, Stockholm etc. 1961 (herdruk 1984), Italiaanse vertaling 1988.

W. Dietterlin, Architectura, Nürnberg 1598 (facsimile 1983) (voorwoord van E. Forssman).

Forssman 1961 (noot 26), 85.

E. Forssman, Palladios Lehrgebäude: Studien über den Zusammenhang von Architektur und Architekturtheorie bei Andrea Palladio, Stockholm etc. 1965.

Palladio: La sua eredità nel mondo, tent.cat. Vicenza (Basilica Palladina)/Milaan 1980.

J. Roding, Christiaan iv van Denemarken (1588‑1648): Architectuur en stedebouw van een Luthers vorst, Alkmaar 1991 (diss.). Zie ook de meer iconologische benadering in: E. de Heer e.a. (red.), Art in Denmark 1600-1650 (Leids Kunsthistorisch Jaarboek), Delft 1984.

W. Kuyper, The Triumphant Entry of Renaissance Architecture into the Netherlands: The Joyeuse Entrée of Philip of Spain into Antwerp in 1549, Renaissance and Mannerist Architecture in the Low Countries from 1530 to 1630, Alphen aan den Rijn 1994.

R. Vos en F. Leeman, Het Nieuwe or­nament: Gids voor de renaissance‑architectuur en -decoratie in Nederland in de 16de eeuw, ‘s-Gravenhage 1986.

G. Hersey, The Lost Meaning of Classical Architecture: Speculations on Ornament from Vitruvius to Venturi, Cambridge (Mass.)/Londen 1988 en J. Rykwert, The Dancing Column: On Order in Ar­chitecture, Cambridge (Mass.)/ Londen 1996 maken wel melding van zijn werk. J. Onians, Bearers of Meaning: The Classical Orders in Antiquity, the Middle Ages, and the Renaissance, Cambridge etc. 1988 refereert wel aan andere Duitstalige publicaties, maar niet aan Forssman.

E. Forssman, ‘Die Bedeutung Vitruvs und der Architekturtheorie für die Baukunst der Weserrenaissance’, in: G.U. Großmann (red.), Renaissance in Nord-Mitteleuropa I (Schriften des Weserrenaissance-Museums Schloss Brake, Band 4), München/Berlijn 1990, 9-29.

Te weten: Ben Olde Meierink en Ronald Stenvert. Zie Großmann 1990 (noot 35), 73-91 en 92-111.

H. Bevers, Das Rathaus von Antwerpen (1561-1565). Architektur und Figuren­programm, Hildesheim etc. 1985. Recensie door J. Becker in Simiolus (1987), 199-203.

S. Albrecht, Das Bremer Rathaus im Zeichen städtischer Selbstdarstellung vor dem 30-jährigen Krieg, Marburg 1993; M.G. Haupt, Die Große Ratsstube im Lüneburger Rathaus (1564-1584): Selbstdarstellung einer protestantischen Obrigkeit, Marburg 2000.

Baudekoration als Bildungsanspruch, Marburg 1993.

Bijvoorbeeld over een iets ouder object: L. Devliegher, De Keizer Karel-schouw van het Brugse Vrije (Kunstpatrimonium van West-Vlaanderen 10), Tielt 1987.

R. Stenvert, ‘Het Penninckshuis te Deventer: Onderzoek naar achtergronden van gebouw en restauratie’, Bulletin KNOB 85 (1986) 4, 161-183. Het beeld van vrouwe Justitia op de geveltop is later verloren gegaan. Het huis werd in 1890 ingrijpend verbouwd tot Doopsgezinde kerk.

Forssman 1961 (noot 26), 88, over ‘ge­lehrten Leuten’, die volgens Sandrart en Serlio ook de Ionische orde konden toepassen, maar waarvan weinig voorbeelden bekend zijn.

R. Stenvert, Constructing the Past: Computer-Assisted Architectural-Histo­rical Research: The Application of Image-Processing Using the Computer and Computer-Aided Design for the Study of the Urban Environment, Illustrated by the Use of Treatises in Seventeenth-Century Architecture, Utrecht 1991 (diss.)

R. Stenvert, ‘Goed voorbeeld doet goed volgen: Ordeboeken en poortjes’, in: Jaarboek Monumentenzorg 1992, Zwolle 1993, 97-117.

R. Stenvert, Constructing the Past, Utrecht 1991, 284-289.

K.A. Ottenheym, Timmermansoog en kennersblik (inaugurale rede), Utrecht 1995, 16.

W. Goeree, d’Algemeene Bouwkunde Volgens d’Antyke en Hedendaagse Manier: Door een beknopte Inleiding afgeschetst, en van veel onvoegsame verbasteringen ontswagteld, Amsterdam 1681 (tweede druk 1705), 34; E. de Jongh, ‘“’t Gotsche krulligh mall”: De houding tegenover de gotiek in het zeventien­­de­eeuwse Holland’, in: Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 24 (1973), 85-145.

Palladio 1980 (noot 30). X. Duquenne schreef in deze bundel een korte bij­drage over België, ‘Il palladianesimo in Belgio’, 185-187.

J.J. Terwen, ‘Het Stadhuis van Hendrik de Keyser’, in: R. Meischke e.a., (red.), Delftse Studiën: Een bundel historische opstellen over de stad Delft geschreven voor dr. E.H. ter Kuile naar aanleiding van zijn afscheid als hoogleraar in de geschiedenis van de bouwkunst, Assen 1967, 143-170, i.h.b. 163.

K. Ottenheym, P. Rosenberg en N. Smit, Hendrick de Keyser Architectura Moderna: Moderne bouwkunst in Amsterdam 1600-1625, Amsterdam 2008.

A. de Vos, Jacques Francart Premier livre d’Architecture (1617): Studie van een Zuid-Nederlands modelboek met poort­gebouwen, Brussel 1998.

J. Vermaarsch, Eerste deel der Bouw-kunst, ofte grondige bewijs-redenen, over den sin ende Practijck van den Autheur Vincent Scamozzi, Waer in Grondigh wert bewesen, dat men door den middel van den Autheur Scamozzi, Pal­ladio en Vinjola hare Vijf Colommen kan uytwercken; als oock van alle de voor­naemste Meesters der Bouw-kunst, ende dat alleen met het verdeelen van een Duym-stock, of Voet-maet. Te samen gestelt door Joost Vermaarsch, Meester-Metselaer tot Leyden Leiden 1664 en idem, Grondige Bewijs-redenen der Bouw-kunst over den sin en Practijk van den Autheur Vincent Scamozzi, waar in klaar werd bewesen, dat men door een wel-verdeelde Timmermans Duym-stok also wel, als door parten of minuten, der Autheur Scamozzi, Palladio & Vinjola hare Vijf Colommen kan uytwercken. Te samen gestelt door Joost Vermaarsch, Meester-Metselaer tot Leyden en merkelijk vermeerderd door Justus Dankerts, Amsterdam 1689.

K. Ottenheym, Philips Vingboons (1607-1678) Architect, Zutphen 1989; J.J. Terwen en K.A. Ottenheym, Pieter Post (1608-1669) Architect, Zutphen 1993; J. Huisken, K. Ottenheym en G. Schwartz, Jacob van Campen: Het klassieke ideaal in de Gouden Eeuw, Amsterdam 1995; G. Steenmeijer, Tot cieraet ende aensien dezer stede: Arent van ‘s-Gravesande (ca. 1610-1662), architect en ingenieur, Leiden 2005.

K. De Jonge en K. Ottenheym (red.), Unity and Discontinuity: Architectural Relations between the Southern and Northern Low Countries 1530-1700, Turnhout 2007.

De Jonge en Ottenheym 2007 (noot 54), 229.

A.W. Weissman, Geschiedenis der Nederlandsche Bouwkunst, Amsterdam 1912.

R. Stenvert, Stadhuiscomplex Bolsward: Bouwhistorische opname met waardestelling, Utrecht 2014 (rapport BBA: Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis).

De Friese houtvoet meet 29,6 cm.

Forssman 1961 (noot 26), 85.

H. M. van den Berg, ‘Jacob Gijsberts en het patroon van het Bolswarder Stadhuis’, De Vrije Fries 47 (1966), 119-131.

Jacob Gijsberts (1579-1655) was kistenmaker en schrijnwerker (en later bur­gemeester), maar ook de vader van de schoolmeester en bekende Friese dichter Gijsbert Jacobs (Gysbert Japickx) (1603-1666).

E. Poortinga, De cultuurhistorische waarde van het interieur op de bel-etage van het raadhuis van Bolsward, s.l. 2013.

Zie ook G.P. Karstkarel en R. Terpstra, Het Stadhuis van Bolsward, Leeuwarden 1986.

‘Discite justitiam moniti et non temnere divos’, citaat uit: Vergilius, Aeneis (6: 620).

De achtste console met een afbeelding van ‘standvastige voorzienigheid’ behoorde oorspronkelijk in een afzonderlijke kamer die later bij de raadzaal is getrokken.

Ook terug te vinden aan de trapombouw van de preekstoel van de Grote Kerk in Zwolle. Vriendelijke mededeling Eke Poortinga.

Het ongeplande extra gewicht van deze torenconstructie in Bolsward leidde in de loop der tijd tot forse bouwkundige gebreken en maakte een ingrijpende restauratie nodig in 1893-1895, waarbij alle baksteen aan de buitengevels werd vervangen evenals de meeste zandsteen. Het decoratieprogramma met bijbehorende intenties bleef evenwel goed afleesbaar.

K. Ottenheym en K. De Jonge (red.), The Low Countries at the Crossroads: Netherlandish Architecture as an Export Product in Early Modern Europe (1480-1680), Turnhout 2013. In het verlengde en in aansluiting op het thema van de bouwtypen verscheen enkele jaren daarvoor K. Ottenheym, M. Chatenet en K. De Jonge (red.), Public Buildings in Early Modern Europe, Turnhout 2010.

P.S. Zimmermann, Die Architectura von Hans Vredeman de Vries: Entwicklung der Renaissance-architektur in Mitteleuropa, München/Berlijn 2002. Vredeman de Vries stond ook centraal in: H. Borggrefe en V. Lüpkes (Hrsg.), Hans Vredeman de Vries und die Folgen: Ergebnisse des in Kooperation mit dem Muzeum Historyczne Miasta Gdanska durchgeführten inter­nationalen Symposions am Weser­renaissance-Museum Schloss Brake (30. Januar bis 1. Februar 2004), Marburg 2005.

H. Borggrefe e.a., Hans Vredeman de Vries und die Renaissance im Norden, München 2002.

Ottenheym en De Jonge 2013 (noot 68), 439.

M. Andersen, B. B˜ggild Johannsen en H. Johannsen (red.), Reframing the Danish Renaissance: Problems and Prospects in a European Perspective, Odense 2012.

Th. DaCosta Kaufmann, Toward a Geography of Art, Chicago/Londen 2004.

A. Bartetzky (Hrsg.), Die Baumeister der ‘Deutschen Renaissance’: Ein Mythos der Kunstgeschichte?, Leipzig 2004, 167.

Forssman 1961 (noot 26), 65-66.

A. Bartetzky, Das Große Zeughaus in Danzig als Ort städtischer Repräsentation, Leipzig 2006.

C.L. van Balen, ‘De Oud-Gelderse bouwstijl’, Bijdragen en Mededelingen Gelre 7 (1904), 301-314 en 8 (1905), 289-317.

Vooral in de Achterhoek en het aan­grenzende Salland met uitlopers tot op Ameland toe.

Gepubliceerd

2015-03-01

Citeerhulp

Stenvert, R. (2015). De internationale uitstraling van het Vitruvianisme: Erik Forssman en de maniëristische architectuur als betekenisdrager. Bulletin KNOB, 114(1), 2–20. https://doi.org/10.7480/knob.114.2015.1.998

Nummer

Sectie

Artikelen

##plugins.generic.plaudit.displayName##