Sluizen in de ‘derrie’

Sluisbouw in zestiende-eeuws Holland als proeftuin voor bouwen op slappe bodem

Samenvatting

In de jaren 1540–70 maakte de sluisbouw in de Lage Landen een belangrijke transitie door. Naast de introductie van puntdeuren was het toenemend gebruik van steen een wezenlijke innovatie. Dit bouwmateriaal had het voordeel dat de levensduur van sluizen verlengd werd en ze ook groter gemaakt konden worden, wat aanzienlijke voordelen bood voor de scheepvaart en waterbeheer: de verbeterde sluizen hebben daardoor een essentiële bijdrage geleverd aan de opkomst en bloei van de Republiek. Deze nieuwe waterbouwkundige werken waren veel zwaarder dan hun houten voorgangers en moesten goed gefundeerd worden in de moerassige ondergrond bestaande uit klei en veen. De bouwtechnische aspecten van de bouw van sluizen zijn nog onderbelicht. Sluisbouw vormt een niche die nauwelijks op aandacht van architectuurhistorici kan rekenen. Dat is onterecht, want het bouwen van sluizen ontwikkelde zich niet in een vacuüm; het was een belangrijke opdracht voor stadbouwmeesters en aannemers in de Hollandse steden. Ook zijn er aanwijzingen dat de constructieve uitdagingen van het aanleggen van zware stenen sluizen in de slappe Hollandse bodem belangrijk zijn geweest voor een wetenschappelijke benadering van het bouwen in veengebieden.

De eigentijdse discussies over de beste funderingstechnieken voor sluizen laten zien dat er geen standaardoplossingen bestonden en dat experts met uiteenlopende achtergronden bij de bouw betrokken waren. Het is nog onduidelijk hoe het ontwerpproces van funderingen in de zestiende eeuw eruitzag en in hoeverre de transitie van houten naar stenen sluizen een bijdrage heeft geleverd in de ontwikkeling van verbeterde funderingstechnieken in het algemeen. Zowel experts als hun opdrachtgevers zochten naar zoveel mogelijk zekerheid in een veld waarin de kennis nog in ontwikkeling was. Het leren van andere voorbeelden was wezenlijk en om kennis vast te leggen werd werden technische tekeningen en maquettes steeds belangrijker. Er ontstond een bovenregionaal kennisnetwerk dat niet beperkte tot Holland, maar ook de zuidelijke Lage Landen omvatte en dat een snelle verspreiding van nieuwe kennis en kunde bevorderde.

De verwevenheid met stedelijke en kerkelijke bouwprojecten, maakt dat de aanleg van stenen sluizen niet een niche was maar bredere implicaties had. Het bood een proeftuin voor het bouwen op slappe bodem waarbij de uitwisseling van kennis, bodemonderzoek en de concrete experimenten tijdens het bouwen noodzakelijke kennis en kunde opleverden voor het bouwen in het veen.