Pacheco – Passage 44
Brussels (post)modernism as tomorrow’s heritage
Downloads
Abstract
Located in the centre of Brussels, Pachecolaan 44 is a remarkable sixteen-level office building (thirteen aboveground and three underground). Strategically situated on Brussels’ ring road, it acts as a landmark for the neighbourhood. The building is an eye-catcher owing to the wickerwork pattern of the concrete modules in the elevations. It was designed in 1964 by the architect Marcel Lambrichs and his team for the former Gemeentekrediet (Crédit Communal de Belgique) bank. Pacheco, as the complex was known, provided over six thousand square metres of office space and was the bank’s headquarters until 2015. Its plinth was a mixed-use arcade housing a cinema, restaurants, shops, exhibition space and an auditorium. In the 1970s, this ‘Passage 44’ had a reputation as a vibrant centre of cultural life. Today the tower is home to Belgium’s Immigration Department, while the plinth has been converted into a KU Leuven campus.
Pacheco and Passage 44 belong indisputably to Brussels’ collective memory and by extension to that of Belgium, due in part to the well-attended exhibitions and lectures that Gemeentekrediet organized in ‘its’ arcade. The bank presented itself as a socially engaged business and regarded the promotion of art and knowledge as one of its core tasks. In addition, the building’s history is closely tied to post-war developments in the fields of urban planning and architecture in Brussels. Its historical and urban design values were part of the reason why the Gemeentekrediet’s former headquarters was added to the Brussels Capital Region’s official heritage register in 2024.
Despite Pacheco’s heritage credentials, it has received very little attention in the literature. By placing Pacheco and Passage 44 in their architectural-historical context once more, this article aims to contribute to knowledge of Brussels’ post-war heritage. It does so by considering two key moments: the original design and construction phase in the 1960s, and the staff restaurant project by the designer Frans L. Van Praet, which was executed around the turn of the century. The works carried out in these two periods can be classified respectively as ‘modern’ and ‘postmodern’. The integration of these antithetical design concepts within the same building complex is unique in the Belgian context.
As well as an examination of the past, this article offers an insight into future possibilities for large-scale post-war projects. In light of growing interest in the modern movement and in young heritage, the article considers theory, heritage policy and restoration practice within the Brussels Capital Region. Although young heritage has gained (academic) recognition and legal protection, the translation of theoretical heritage evaluation into restoration practice is faltering. The development of a broader methodology in the field of ‘value mapping’ can offer a solution to this. An analysis of the Pacheco case provides valuable insights of benefit to the sustainability of future projects.
References
M. Van Audenhove, Au fil d’une carrière de 38 ans au Crédit Communal de Belgique, Brussel 1979, 110.
B. Hubo, ‘Adieu Passage 44. Over de hoogdagen en teloorgang van een galerij’, BRUZZ, www.bruzz.be/culture/music-nightlife/adieu-passage-44-over-de-hoogdagen-en-teloorgang-van-eengalerij-2022-07-08, geraadpleegd op 20 maart 2023.
Van Audenhove 1979 (noot 1), 95-114. Het Gemeentekrediet van België wordt opgericht in 1860 door politicus Walthère Frère-Orban. Na een fusie in 1996 wordt de bank deel van de Dexia-groep. Dexia België wordt Belfius Bank en Verzekeringen in 2012 in de nasleep van de bankencrisis. Tegenwoordig is de Belfius Art Collection de grootste privéverzameling van België.
T. Demey, Bruxelles. Chronique d’une capitale en chantier. Tome 2: De l’Expo ’58 au siège de la C.E.E., Brussel 1992, 130-133. M. De Beule en C. Dessouroux, Bruxelles, ses bureaux, ses employés, Brussel 2009, 256.
‘Voormalig Gemeentekrediet’, Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed, monument.heritage.brussels/nl/Brussel_Vijfhoek/Pachecolaan/36/39993, geraadpleegd op 24 februari 2025.
S. Van de Voorde, Architectonic, 1958-1980. Façades en béton, Brussel 2011, 152.
De auteurs raadpleegden de volgende archieven: het archief van het Gemeentekrediet van België (Brussel, Algemeen Rijksarchief 2, depot Joseph Cuvelier); het privéarchief van kunstenaar Pierre Culot (Roux-Miroir); het privéarchief van ontwerper Frans L. Van Praet (Antwerpen); het archief van interieurontwerper Christophe Gevers (Brussel, Design Museum) en het archief van landschapsarchitect René Péchère (Brussel, CIVA). Het Stadsarchief van Brussel kon niet worden geraadpleegd. Aangezien het gaat om een voormalige bank en het gebouw nog steeds eigendom is van Belfius Bank, is er een embargo van toepassing op het dossier.
M.P. Borgarino en D. Del Curto, ‘The Conservation Management Plan for Twentieth-Century Architecture’, in: M.P. Borgarino en D. Del Curto (red.), Conserving 20th-Century Architecture. The Conservation Management Plan, Cham 2023, 3-16.
Het Gemeentekrediet werd opgericht als een bank voor gemeenten en provincies, maar later konden ook particuliere rekeningen worden geopend. Van Audenhove 1979 (noot 1), 75-103.
‘Crédit communal Bd Pachéco commentaires’, interne nota urban.brussels, Brussel 2017, 1.
Algemeen Rijksarchief 2, depot Joseph Cuvelier (hierna AR 2), Archief van het Gemeentekrediet van België (GKB-archief), doosnr. 6174, ‘Extraits des procès-verbaux du conseil d’administration et pièces annexes relatifs à l’acquisition du terrain et à la construction du bâtiment’ (1961).
Op het terrein stond tot 1949 Kliniek Sint-Jan. Volgens Gemeentekredietdirecteur Van Audenhove was het terrein braak blijven liggen aangezien de strikte stedenbouwkundige verordeningen het terrein oninteressant maakten voor projectontwikkelaars. Van Audenhove 1979 (noot 1), 110-111.
AR 2, GKB-archief, doosnr. 6334, ‘Organisation d’un concours d’architecture (Préambule, Programme, Règlement)’ (1962).
Hetzelfde team won ook de derde prijs. Dit ontwerp bestond uit een sokkel met toren. De jury vreesde echter dat die laatste te laag zou zijn in vergelijking met de geplande Financietoren aan de overzijde van de Pachecolaan. AR 2, GKB-archief, doos nr. 6175, ‘Rapports des jurys du concours d’architecture’ (1963).
AR 2, GKB-archief, doosnr. 6159, ‘En marge de l’édification de son nouveau siège, le Crédit Communal a réalisé Le Passage 44’, Notre Société. Le Crédit Communal de Belgique, Brussel 1970.
AR 2, GKB-archief, doosnr. 6159, ‘Note Relative à l’intégration Des Activités de Pro Civitate Dans Le Nouvel Immeuble Du CCB, Au Bld Pachéco’ (1965).
AR 2, GKB-archief, doosnr. 6160, ‘Correspondentie betreffende het landschapsbureau als nieuw normaal in de burelen van het Gemeentekrediet’ (1971).
Het kunstwerk De Negen Provinciën van Jacques Moeschal, zichtbaar vanaf de Kruidtuinlaan, en twee werken door Pierre Culot: de brutalistische muur in de binnentuin van het complex en de betonnen muur in de lobby.
AR 2, GKB-archief, doosnr. 6154, R.d.W., ‘Le nouveau siège social du Crédit Communal (18 étages dont 4 en sous-sol) constituera à lui seul un nouveau quartier’, La Dernière Heure, 16 april 1965.
AR 2, GKB-archief, doosnr. 6159, ‘En marge de l’édification de son nouveau siège, le Crédit Communal a réalisé Le Passage 44’, Notre Société. Le Crédit Communal de Belgique, 1970.
Dit was voor de jury doorslaggevend bij de selectie van de twee ontwerpen door het team van Lambrichs voor de laatste ronde. AR 2, GKB-archief, doosnr. 6175, ‘Rapports des jurys du concours d’architecture’ (1963).
Uit een schets blijkt dat Péchère de voetgangersbruggen zag als een moderne ‘Ponte Rialto’ met winkeltjes. CIVA, Fonds René Pechère, ‘Cité Administrative: Aménagement des Abords de la Tour + Passerelles plan’, 1967.
Dezelfde Italiaanse firma, ICOS (Impresa Costruzioni Opere Specializzate), bouwde in die periode ook de bouwputten voor het New Yorkse WTC. AR 2, GKB-archief, doosnr. 6133, ‘Le Crédit Communal de Belgique. Hier, aujourd’hui et demain’ (1965). ‘Slurry Wall. Behind the Engineering Feat that Made the WTC Possible’, 9/11 Memorial Museum, www.911memorial.org/connect/blog/slurry-wall-behind-engineering-feat-made-wtc-possible, geraadpleegd op 24 februari 2025.
AR 2, GKB-archief, doosnr. 6171, ‘Rapport Général Sur l’état de l’avancement des Travaux’ (19 oktober 1967).
Het eerste Belgische gebouw waarin ‘schokbeton’ op grote schaal werd toegepast, was het in 1958 afgewerkte Foncolin-gebouw (architect André Jacqmain). S. Van de Voorde, R. Meyer en L. Taerwe, ‘Beton in de Belgische Architectuur. 3: Van Foncolin tot CBR’, Cement 60 (2008) 7, 11-16.
Aanvankelijk was er bij sommige juryleden twijfel over de technische haalbaarheid van deze ‘claustragevel’. Mogelijk heeft de realisatie van het Marnixgebouw, waar architect Gordon Bunshaft een vergelijkbaar systeem toepaste, de jury overtuigd. AR 2, GKB-archief, doosnr. 6175, ‘Rapports des jurys du concours d’architecture’ (1963). Van Audenhove 1979 (noot 1), 111.
AR 2, GKB-archief, doosnr. 6133, ‘Le Crédit Communal de Belgique. Hier, aujourd’hui et demain’ (1965).
AR 2, GKB-archief, doosnr. 6157, krantenknipsels (n.d.).
C. Pelgrims, ‘Fetishising the Brussels Roadscape’, The Journal of Transport History 41 (2020) 1, 89-115.
Deze braakliggende terreinen waren het resultaat van de afbraakwerken voor de aanleg van de Noord-Zuidtreinverbinding door Brussel in de eerste helft van de twintigste eeuw. M. De Beule, Brussel. Geplande geschiedenis. Stedenbouw in de 19e en 20e eeuw, Brussel 2017, 350-355.
Staatsministeries werden gecentraliseerd op onteigende gronden wat aanleiding gaf voor de bouw van onder andere het Rijksadministratief Centrum en de Koninklijke Munt, beide gelegen aan de Pachecolaan. De Beule 2017 (noot 30), 350.
Van Audenhove 1979 (noot 1), 110. AR 2, GKB-archief, doosnr. 6334, ‘Organisation d’un Concours d’architecture (Préambule, Programme, Règlement)’ (1962).
Van Audenhove 1979 (noot 1), 110.
Meer informatie over corporate modernism zie N. Adams, Gordon Bunshaft and SOM. Building Corporate Modernism, Londen 2019.
G. Madalijns, ‘De voormalige Bank Lambert. Het perfecte canvas voor kunst en design’, Erfgoed Brussel 33 (2020) 1, 187-195.
Tussen 1973 en 1980 werkte het Gemeentekrediet samen met Lambrichs en Herpain voor de realisatie van het de Lignegebouw in de Bankstraat. ‘de Lignegebouw, vml. Gemeentekrediet’, Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed, monument.heritage.brussels/nl/Brussel_Vijfhoek/de_Lignestraat/2/39992, geraadpleegd op 29 maart 2025; ‘Dexia de Ligne’, Herpain, herpain.be/nl/projects/dexia-de-ligne, geraadpleegd op 29 maart 2025.
AR 2, GKB-archief, doosnr. 8073, ‘Asbl Passage 44. Procès-verbaux et pièces Justificatives’, (1970-1982) en doosnr. 8074, ‘Dossiers concernant les relations entre le CCB, La Société Etex, l’asbl Passage 44 et les commerçants installés dans le Passage 44’, (1970-1990).
Door de tegenvallende verkoopcijfers worden winkels en horeca geleidelijk vervangen door functies zonder winstoogmerk zoals de Fondation Jacques Brel of de Mediatheek van de Franse Gemeenschap. Hubo 2023 (noot 2).
AR 2, GKB-archief, doosnr. 8073, ‘Asbl Passage 44. Procès-verbaux et pièces justificatives’, (1970-1982), en doosnr. 8074, ‘Dossiers concernant les relations entre le CCB, La Société Etex, l’asbl Passage 44 et les commerçants installés dans le Passage 44’, (1970-1990).
AR 2, GKB-archief, doosnr. 8073, ‘Positionering Passage 44’, Redema Consultants NV, 1991.
M. Vanden Driessche, ‘La Fnac. Le Pari de Bruxelles’, IMPACT (1981), 18-19.
M. Martiniello, ‘The superdiverse city. A paradise for immigrant integration and harmonious cohabitation? Insights from Belgium’, Ethnic and Racial Studies (2025), 1-11.
Van Praet had ook al in 1988 een installatie gerealiseerd in de Ommegangstraat in opdracht van het Gemeentekrediet. W. Elias, J. Valcke en D. Bianchi, De Jaarringen, Brussel 2018, 124.
E. Bekaert e.a., Interview met Frans Van Praet over de renovatie van het de voormalige zetel van het Gemeentekrediet, Antwerpen 25 maart 2023.
Elias, Valcke, en Bianchi 2018 (noot 43), 198.
S. Mus, Frans Van Praet. Tussen vormgeving en kunst, Oostkamp 2008, 53.
Elias, Valcke en Bianchi 2018 (noot 43), 198-200.
Bekaert e.a. 2023 (noot 44).
Mus 2018 (noot 46), 50-52.
C. Van Gerrewey, ‘Populair of Elitair? Tien keer postmoderne architectuur in Brussel’, Erfgoed Brussel 19 (2016) 2, 132-145.
‘Havenlaan 2-4’, Brussel Hoofdstedelijk Gewest. Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed, monument.heritage.brussels/nl/Sint-Jans-Molenbeek/Havenlaan/2/40952, geraadpleegd 24 februari 2025.
Het personeelsrestaurant werd dagelijks intensief gebruikt tot de bank in 2015 verhuisde. In het begin van de jaren tweeduizend volgde nog een grote renovatiecampagne, waarbij onder meer de voetgangersbruggen over de Pachecolaan werden afgebroken. ‘Schéma directeur zone Levier. Botanique’, urban.brussels, Brussel 2006. ‘45 Jaar Ervaring’, Binst architects, www.binstarchitects.be/geschiedenis-kantoor-jo-crepain-luc-binst/, geraadpleegd op 24 februari 2025.
‘Voormalig Gemeentekrediet’, Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed 2025 (noot 5).
‘Inventaris van het bouwkundig erfgoed’, Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed, monument.heritage.brussels/nl/inventaire/, geraadpleegd op 24 februari 2025.
S. MacDonald, ‘Modern Matters. Breaking the Barriers to Conserving Modern Heritage’, Conservation Perspectives. The GCI Newsletter 28 (2013) 1, 5-6.
S. Van de Voorde en M. Parein, ‘Charting the Course. Exploring Complexities and Opportunities of Young Heritage (1975-2000)’, in: M. Parein e.a. (red.), International Symposium on Young Heritage. Book of Abstracts, Brussels 2024, 8-18.
B. Chavardès, A. Courbebaisse en L. Szacka, ‘Documentation and Preserving Postmodern Heritage. Challenges and Horizons’, Les Cahiers de la recherche architecturale, urbaine et paysagère 21 (2024) 2, 9-14.
R. Harrison, ‘Critical Heritage Studies and the Discursive Turn’, in: R. Harrison, Her¬itage. Critical Approaches, Londen 2013, 95–114.
In het geval van Pacheco gaat het om het architectonisch beton, de binnentuin ontworpen door René Péchère en drie kunstwerken ontworpen voor de locatie, twee sculpturale muren van Pierre Culot (een betonnen wand in de lobby van het kantoorgebouw en een muur in de binnentuin) en De Negen Provinciën van Jacques Moeschal, zichtbaar vanaf de Kruidtuinlaan. Over de problematiek van materiële authenticiteit en jong erfgoed zie Van de Voorde en Parein 2024 (noot 56), 8-18.
R. Mason, ‘Assessing values in conservation planning. Methodological issues and choices’, in: M. de la Torre (red.), Assessing the Values of Cultural Heritage. Research Report, Los Angeles 2002, 14-16.
M. Parein, I. Wouters en S. Van de Voorde, ‘Waardebepaling van jong erfgoed (1970-2000). Het belang van materialiteit in een geïntegreerde benadering’, Bulletin KNOB 122 (2023) 4, 85-97.
Cel Communicatie van de Stad Brussel, Meerderheidsakkoord 2018-2024. Een harmonieuze en solidaire internationale stad, Brussel 2018.
M. Parein, I. Wouters en S. Van de Voorde 2023 (noot 61).
Daarnaast is er een derde categorie: ‘geïnventariseerd erfgoed’. Loutere inventarisatie heeft geen juridische of financiële implicaties. H. Lelièvre, ‘Current policy on young heritage. Strategies and instruments to safeguard young heritage (1975-2000) in Brussels’, in: M. Parein e.a. (red.), International Symposium on Young Heritage. Book of Abstracts, Brussels 2024, 53-59.
De aard van de Brusselse herontwikkelingsprojecten is zeer divers. Het kan gaan van pure renovatie met het oog op de energie-efficiëntie, zoals het geval is voor het Marnixgebouw (restauratie in 2021) tot een renovatie in combinatie met herprogrammering zoals in de Royale Belge (restauratie in 2023). Beide zijn opgenomen op de lijst van beschermde gebouwen en behoren dus tot de ‘strengste’ erfgoedcategorie.
‘Preservation and conservation. Sustainable stewardship amidst evolving architectural landscape’, in: M. Parein e.a. (red.), International Symposium on Young Heritage. Book of Abstracts, Brussels 2024, 87-97.
Het personeelsrestaurant van Van Praet verdwijnt en maakt plaats voor vier extra verdiepingen. Het restaurant zal volgens de architecten worden ‘ontmanteld en op een andere locatie heropgebouwd’. Bij deze interventie wordt ‘duurzaamheid’ dus eerder geïnterpreteerd als het hergebruik van materialen dan als ‘adaptive reuse’ met respect voor erfgoedwaarden. De voormalige Passage 44 wordt omgebouwd tot campus van de KU Leuven met leslokalen en burelen. Campus 44 projectnota, WIT & A2O Architecten, 2021.
K. Van Balen, ‘The Nara Grid. An evaluation scheme based on the Nara Document on Authenticity’, APT bulletin 49 (2008) 2, 39-45.
M. Kuipers en W. de Jonge, Designing From Heritage. Strategies for Conservation and Conversion, Delft 2017, 92-109.
Published
How to Cite
Issue
Section
Articles
License
Copyright (c) 2025 Emma Bekaert, Ryan Niezgocki, María Inés Tobar Palacios, Angad Ankala Rajasekar
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
