Designing with ‘direct democracy’
Local residents, architects and the design of urban renewal in Amsterdam, 1970–1990
DOI:
https://doi.org/10.48003/knob.120.2021.2.714Downloads
Abstract
In the 1970s and ’80s residents and architects in Amsterdam worked together to shape the renewal of their neighbourhood. Working outside traditional planning constraints they initiated a process for designing ‘neighbourhood plans’ that gave priority to affordable housing and minimized disruption to the existing social and urban design structure. Although these neighbourhood plans stood in stark contrast to prevailing political and urban planning ideas, they formed the basis on which urban renewal was realized from the middle of the 1970s. While the focus in the historiography of urban renewal is usually on politics and policy, this article provides insight into the design process itself and the ideas behind urban renewal architecture based on numerous consultation documents generated by the collaboration between local residents and architects. The Dapperbuurt area serves as an exemplary case study.
The example of the Dapperbuurt shows that locals and architects formed energetic and effective coalitions. After the residents of the Dapperbuurt had won far-reaching control over the design process, including a say in the choice of architect, they entered into a collaboration with the architects Hans Borkent, Rob Blom van Assendelft and Hein de Haan. During the extensive consultation process the architects acted as equal discussion partners rather than all-knowing experts, while local residents provided creativity and spontaneous initiatives and had the final say. Together they designed with ‘direct democracy’. In this article those collaborative arrangements are referred to as ‘creative housing coalitions’. This term expresses both their main aim and their greatest strength. It also shows who initiated the urban renewal housing projects and how grass-roots initiatives were ultimately translated into policy.
In the course of the design process, local residents and their architects sought creative ways of reconciling the apparent antithesis between the historically evolved city and modern architecture and urban design. Instead of taking a blank slate as their starting point, they proceeded on the basis of the qualities of the existing environment and the interests and wishes of the residents. This resulted in the retention of the existing morphology and functional diversity. However, the housing projects were on a much larger scale than the
individual buildings that had previously made up the neighbourhood, because while the local residents were unwilling to give up their familiar living environment, they did want modern home comforts. This study has revealed that the replacement construction was required to combine the best of both worlds. In order to suggest a smaller scale, the external walls were vertically articulated, and their height demarcated by means of balconies, bay windows, hoisting beams, eaves and staggered building lines. So both contrast to and compatibility with the context are relevant criteria for evaluating urban renewal architecture. In addition, it turns out that a key merit of this urban renewal was its function, namely to deliver affordable and comfortable housing on centrally located sites with high land values. The architecture gives expression to that function.
References
H. de Liagre B hl, Amsterdam op de helling. De strijd om stadsvernieuwing, Amsterdam 2010, 9-10; T. Verlaan, De ruimtemakers. Projectontwikkelaars en de Nederlandse binnenstad, Nijmegen 2017, 14-21, 135.
E. Smit, ‘Het verhaal van een andere tekenwijze. De structuralistische architectuurtekening in Het Speelhuis van Piet Blom’, Bulletin knob 117 (2018) 2, 81.
V.D. Mamadouh, De stad in eigen hand: Provo’s, kabouters en krakers als stedelijke sociale beweging, Amsterdam 1992; De Liagre B hl 2010 (noot 1); H. de Liagre B hl, Steden in de steigers. Stadsvernieuwing in Nederland 1970-1990, Amsterdam 2012; Verlaan 2017 (noot 1); E. van Es en L. Voerman, Stadsvernieuwing in stroomversnelling. Inventarisatie stadsvernieuwingsplannen Interim Saldo Regeling 1977-1985, Amersfoort 2018; B. Maandag, Stadsvernieuwing in Rotterdam. Vijftig jaar bouwen in de buurt, Rotterdam 2019. In het architectuurhistorisch onderzoeksveld bleef de bestudering van de stadsvernieuwing tot dusver beperkt tot een column en enkele studies met de stadsvernieuwing als deelonderwerp: W.J. van Heuvel, Structuralisme in de Nederlandse architectuur, Rotterdam 1992; J.E. Abrahamse, ‘Stadsvernieuwing Amsterdam’, www.archined.nl, 27 oktober 2003 [geraadpleegd 20 september 2018]; M.E. de Vletter, De kritiese jaren zeventig. Architectuur en stedenbouw in Nederland 1968-1982, Rotterdam 2004; M. Teunissen, Theo Bosch. Knokken voor de stad, Rotterdam 2006; T. Claassen, Paul De Ley (1943). Bouwen voor de buurt – op zoek naar context en continuïteit, Rotterdam
; C. Wagenaar, Town Planning in the Netherlands since 1800, Rotterdam 2011.
Zie bijvoorbeeld: C. Weeber, ‘Formele objectiviteit in stedebouw en architectuur als onderdeel van rationele planning’, Plan 10 (1979) 11, 26-47; G. Komrij, Het boze oog, Amsterdam 1983 [1991]; Abrahamse 2003 (noot 3).
H. Ronden en N. Noorman, Particulier opdrachtgeverschap in de woningbouw, Rotterdam 2007, 20-21; D. van Gameren (red.), Samen bouwen. De architectuur van het collectief particulier opdrachtgeverschap, Rotterdam 2013.
Verlaan 2017 (noot 1), 14, 16.
E. Smit, ‘De structuralistische architectuurtekening: vijf typen’, www.hetnieuweinstituut.nl [geraadpleegd 25 mei 2019]. Met narratieve tekeningen bedoelt Ellen Smit het type tekening met veel tekst, aanbevelingen, vragen, stellingnames en uitleg.
Het archief van het Stadsdeel Oost en het archief van Hans Borkent zijn beschikbaar in het Stadsarchief Amsterdam; de documentatie van de Dapperbuurt, het archief van actiegroep De Sterke Arm en het archief van Ireen van Ditshuyzen zijn beschikbaar in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (iisg) in Amsterdam; de archivalia van de andere Amsterdamse stadsvernieuwingsbuurten bevinden zich voornamelijk in archieven van projectgroepen; het archief van de afdeling Stadsontwikkeling (Stadsarchief Amsterdam) is niet gebruikt: het archief is niet geïnventariseerd en al geruime tijd niet beschikbaar voor inzage, en bovendien zijn vooral de niet door Stadsontwikkeling ontworpen buurtplannen gerealiseerd.
E. Klusman en B. Teunissen, ‘De binnenstadsnota’s 1955 en 1968’, in: A. Jolles e.a. (red.) 2003, 113; M. van den Berg, ‘Jongens, maak het maar mooi’: Stadsontwikkelaar en ambtenaar in Amsterdam 1963-1986, Bussum 2016, 65, 93.
Gemeente Amsterdam, Nota stadsvernieuwing: de voorbereiding, Amsterdam 1969, 5; J.E. Abrahamse, ‘Wijkverbetering en stadsvernieuwing’, in: A. Jolles e.a. (red.) 2003 (noot 9) 132-133.
Van den Berg 2016 (noot 9), 94.
De Liagre B hl 2010 (noot 1), 196-197.
G. Woudsma, ‘Van de Dapperbuurt een Kasbah maken’, Het Parool, 19 januari 1971.
Stadsarchief Amsterdam (saa ), Archief van het Stadsdeel Oost (sdo), toegangsnr. 30666, inv.nr. 1612, ontwerpbestemmingsplan voor reconstructie van de Dapperbuurt door ir. W.T. Duyff (1972); Abrahamse 2003 (noot 10), 132-133.
O. Atzema, Stad uit, Stad in. Residenti le suburbanisatie in Nederland in de jaren zeventig en tachtig, Utrecht 1991.
Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (iisg), Archief Ireen van Ditshuyzen (IVD), toegangsnr. arch00475, inv.nr. 14, colportagelijsten van De Sterke Arm, 1970-1971.
R. Specken, Ambtelijke projektgroepen en stadsvernieuwing. Het voorbeeld van de Amsterdamse Dapperbuurt, Amsterdam 1976, 36; E. de Lange ‘Zeven moeizame, magere jaren stadsvernieuwing in de Amsterdamse Dapperbuurt’, Wonen-ta/bk 5 (1977) 17, 17; De Liagre B hl 2010 (noot 1), 197.
Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (iisg), Documentatie Dapperbuurt (ddb), toegangsnr. arch01879, inv.nr.: doos 03 map 6, ‘De Dapperbuurt heeft een bestemmingsplan gekregen’, De Sterke Arm in Dappernieuws, september 1973.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 08 map 8, bezwaarschrift tegen het ontwerpbestemmingsplan Dapperbuurt van De Sterke Arm (14 mei 1972).
Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid, De Dapperbuurt, reconstructie of behoud of ….? een bijdrage tot de meningsvorming, Amsterdam 1972; iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 03 map 6, bezwaarschrift tegen het ontwerpbestemmingsplan Dapperbuurt van S. Andela, H. Hubers en H. Meindersma (13 april 1972); D. Wendt, Academie van Bouwkunst Amsterdam 1908 – 2008, Rotterdam 2008, 160.
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1612, stedebouwkundige raad beziet plan-Dapperbuurt in Amsterdam (29 april 1972).
B. Bommels, ‘Sloop Dapperbuurt zal niet doorgaan’, Het Parool, 26 september 1972; Specken 1976 (noot 17), 40; De Liagre B hl 2010 (noot 1), 203.
Van den Berg 2016 (noot 9), 123.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 03 map 6, bijzonder bepalingen deel uitmakend van het bestemmingsplan Dapperbuurt, door wethouder C.H. de Cloe, H. Riethof en W. Wessels (20 juni 1973).
Specken 1976 (noot 17), 67-70; De Liagre B hl 2010 (noot 1), 204.
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1174, buurtkrant De Dapperklapper van Projectgroep Dapperbuurt (21 november 1973).
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1612, Verkavelingsstudie Dapperbuurt blokken AP9, AP11 en AP13, Stadsontwikkeling (september 1973).
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1174, De Dapperklapper (april 1974).
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1167, Eindrapport van de inspraak over vernieuwing Noord-oost hoek van de Dapperbuurt (23 maart 1974).
J.G. van der Ploeg, ‘Projectmatige organisatie’, De Architect Thema nr. 12 (1983) 17-25. De Rotterdamse wethouder Jan van der Ploeg noemde de stadsvernieuwing ‘de creatieve correctie’.
Stadsarchief Amsterdam (saa ), Archief van Hans Borkent (HB), toegangsnr. 30917, inv.nr. 16, brief van Stadsontwikkeling aan de wethouder over het buurtplan (24 april 1974); iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 4, perscommuniqué gemeente Amsterdam (9 mei 1974).
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 1, notulen van de Commelinen Von Zesenstraatvergadering d.d. 28 december 1973.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 3, uitnodiging aan de leden van de inspraakgroepen voor bustocht d.d. 27 april 1974; iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 3, Inleiding op programma van eisen voor het bouwplan Wagenaarstraat (28 april 1974); iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 4, uitnodiging aan de leden van de inspraakgroepen voor vergadering d.d. 2 mei 1974.
saa , hb: 30917, inv.nr. 416, ‘Architect in stadsvernieuwing: vals spel?’, Intermediair (25 januari 1980), 45.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 4, notulen bewonersvergadering noordoosthoek d.d. 15 mei (27 mei 1974).
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 4, notulen ontwerpteamvergadering d.d. 25 juni 1974 (5 juli 1974).
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 4, notulen ontwerpteamvergadering d.d. 26 juni 1974 (10 juli 1974).
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 4, notulen gesprek tussen architecten en Stadsontwikkeling d.d. 26 juni 1974.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 4, verslag van de bewonersvergadering d.d. 10 juli 1974.
saa , HB: 30917, inv.nr. 92, Dapperbuurt straatindeling buurtvoorstel (juli 1974).
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 2, ‘Het eindrapport van de inspraakgroepen’, Dapperklapper (19 maart 1974).
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 2, argumentatie voor het gesloten bouwblok (3 januari 1974).
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 2 (noot 41).
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 4, Programma van eisen voor het vullen van het gat aan de evenzijde van de Wagenaarstraat in de Dapperbuurt (27 mei 1974).
saa , hb: 30917, inv.nr. 92 (noot 40).
saa , hb: 30917, inv.nr. 92 (noot 40).
saa , hb: 30917, inv.nr. 95, notulen van vergaderingen door het ontwerpteam, 1974-1975.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 5, uitnodiging van bewoners voor architectenspreekuur (10 september 1974).
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1167, interview met Hans Borkent in Dappernieuws, s.a.
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1167 (noot 49).
saa , hb: 30917, inv.nr. 416, (noot 34), 35-47.
saa , hb: 30917, inv.nr. 100, eerste project noordoosthoek: rapport met plattegrond van het hele project, verschillende woningmodellen en de indeling binnen het bouwblok (februari 1975).
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 5, notulen bewonersvergadering noordoosthoek d.d. 26 september 1974.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 4, notulen van de bewonersvergadering
noordoosthoek d.d. 28 november 1974; saa , HB: 30917, inv.nr. 95, notulen ontwerpteamvergadering d.d. 4 december 1974.
saa , hb: 30917, inv.nr. 110, verslag van de bouwvergadering d.d. 24 januari 1978.
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1174, De Dapperklapper (september 1977).
saa , hb: 30917, inv.nr. 120, programma van eisen projecten 11.3, 11.4 en 13.2 (21 juli 1977); saa , HB: 30917, inv.nr. 122, informatieboekje derde bouwproject noordoosthoek (mei 1978); saa , HB: 30917, inv.nr. 151, toelichting op het vierde project noordoosthoek, 1981-1984.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 5, uitnodiging voor twee bijeenkomsten over ‘de toekomst van uw buurt’, d.d. 10 en 11 oktober 1974.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 5, De Dapperklapper (oktober 1974).
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 5, brief van bewonersgroep zuidhoek aan projectgroep (20 oktober 1974).
saa , hb: 30917, inv.nr. 16, brief van de Zuidgroep aan de projectgroep over de aanstelling van Borkent (26 november 1974); iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 5, verslag van de bewonersvergadering groep Zuid d.d. 30 oktober 1974.
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1612, rapport van de inspraakgroep Dapperbuurt-Zuid (11 april 1975).
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1612 (noot 62), 9.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 01 map 5, verslag van de bewonersvergadering groep Zuid d.d. 18 december 1974.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 03 map 3, commentaar op het rapport zuidelijke Dapperbuurt (15 mei 1975).
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 03 map 3, verslag van de vergadering inspraakgroep Zuid d.d. 5 juni 1975; iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 03 map 3, verslag gesprek projectgroep – inspraakgroep Zuid d.d. 9 september 1975.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 03 map 3, notulen zuidgroepvergadering d.d. 1 oktober 1975.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 03 map 3, verslag gesprek projectgroep – inspraakgroep Zuid d.d. 9 september 1975.
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1612, bijlage bij het rapport van de zuidelijke Dapperbuurt van het buurtoverleg (februari 1977).
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1612, tentoonstellingsboekje ‘Kijk onze buurt’, 30 januari tot en met 1 februari 1976.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 03 map 3, notulen vergadering inspraakgroep Zuid d.d. 11 februari 1976; saa , HB: 30917, inv.nr. 21, brief van de wethouder aan de raadscommissie voor Publieke Werken en Stadsontwikkeling (17 juni 1977); NB: De Liagre B hl 2010 (noot 1), 210-211 schetst een ander historisch verloop.
saa , HB: 30917, inv.nr. 49, Borkent over de vernieuwing van de zuidhoek, s.a.
saa , HB: 30917, inv.nr. 22, uitwerkingsplan van het buurtrapport (1977).
‘Raadscommissie tegen zin De Cloe: “Begin met uitvoering wijkplan Dapperbuurt”’, Het Parool, 30 juni 1977.
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1174, De Dapperklapper (september 1977).
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1174, De Dapperklapper (oktober 1978).
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1174, De Dapperklapper (augustus 1980).
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1174, De Dapperklapper (november 1983).
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1174, De Dapperklapper (mei 1983).
saa , sdo: 30666, inv.nr. 1174, De Dapperklapper (juni 1982).
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 03 map 3, notulen eerste vergadering van het ontwerpteam Wijttenbachstraat (23 januari 1975); iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 03 map 3, notulen inspraakvergadering Zuid-Dapperbuurt d.d. 12 maart 1975; iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 03 map 3, verslag van de vergadering inspraakgroep Zuid d.d. 22 april 1975.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 03 map 3, verslag van de vergadering inspraakgroep Zuid d.d. 7 mei 1975.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 03 map 3, verslag van de vergadering inspraakgroep Zuid d.d. 5 juni 1975.
iisg, ddb: arch01879, inv.nr.: doos 03 map 3, verslag van de vergadering inspraakgroep Zuid d.d. 17 september 1975.
saa , hb: 30917, inv.nr. 50, projectdocumentatie Dapperstraat (1987).
saa , hb: 30917, inv.nr. 71, projectdocumentatie van drie locaties in de Dapperbuurt, s.a.
saa , hb: 30917, inv.nr. 68, informatieboekje voor toekomstige bewoners (maart 1989).
saa , hb: 30917, inv.nr. 416 (noot 34).
Zie noot 4.
Published
How to Cite
Issue
Section
Articles
License
Copyright (c) 2021 Aimée Albers
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.