Ontwerpen met ‘direkte demokratie’

Buurtbewoners, architecten en de vormgeving van de stadsvernieuwing in Amsterdam, 1970-1990

Samenvatting

In de jaren zeventig en tachtig gaven in Amsterdam bewoners en architecten samen vorm aan de vernieuwing van hun buurt. Buiten de reguliere kaders om initieerden zij een proces voor het ontwerpen van zogenaamde ‘buurtplannen’, waarin prioriteit werd gegeven aan betaalbaar wonen en zo min mogelijk verstoring van de bestaande sociale en stedenbouwkundige structuur. Hoewel deze buurtplannen in schril contrast stonden met de heersende politieke en stedenbouwkundige opvattingen, vormden ze de basis waarop de stadsvernieuwing vanaf midden jaren zeventig werd gerealiseerd. In de historiografie van de stadsvernieuwing ligt de focus op politiek en beleid. Dit artikel geeft daarentegen inzicht in het ontwerpproces en de ideeën achter de stadsvernieuwingsarchitectuur aan de hand van velerlei overlegdocumenten die voortkwamen uit de samenwerking tussen buurtbewoners en architecten.

Hierbij dient de Dapperbuurt als exemplarische casestudy. Het voorbeeld van de Dapperbuurt laat zien dat buurtbewoners en architecten daadkrachtige coalities vormden. Nadat bewoners van de Dapperbuurt verregaande controle op het ontwerpproces hadden bevochten, inclusief zeggenschap over de architectenkeuze, gingen zij een samenwerking aan met de architecten Hans Borkent, Rob Blom van Assendelft en Hein de Haan. Deze stelden zich in uitgebreide inspraakprocedures op als gelijkwaardige gesprekspartners in plaats van alwetende experts, terwijl buurtbewoners zorgden voor creativiteit en spontane initiatieven en een doorslaggevende stem hadden. Gezamenlijk ontwierpen zij met ‘direkte demokratie’. Deze samenwerkingsverbanden worden in dit artikel geduid als creatieve wooncoalities. Dit idee geeft zowel uitdrukking aan hun belangrijkste doelstelling als aan hun grootste kracht. Daarnaast laat het zien wie de woningbouwprojecten van de stadsvernieuwing initieerden en hoe burgerinitiatieven uiteindelijk werden omgezet in beleid.

In het ontwerpproces zochten de Dapperbuurters en hun architecten naar creatieve oplossingen om de schijnbare tegenstelling tussen de historisch gegroeide stad en moderne architectuur en stedenbouw te overbruggen. In plaats van een blanco blad als uitgangspunt te nemen, gingen ze uit van de kwaliteiten van de bestaande omgeving en de belangen en wensen van de bewoners. Dit resulteerde in behoud van de bestaande morfologie en functiemenging. De woningbouwprojecten kregen echter een beduidend grotere schaal dan de individuele panden waaruit de buurt tot dan toe bestond, omdat de buurtbewoners hun vertrouwde leefomgeving niet wilden opgeven maar wel behoefte hadden aan modern wooncomfort. Uit dit onderzoek blijkt dat de nieuwbouw het beste van beide moest combineren. Om toch de suggestie van kleinschaligheid te wekken, werden de gevelwanden verticaal geleed en in hoogte afgebakend door middel van balkons, erkers, hijsbalken, dakoverstekken en verspringende rooilijnen. Zowel contrast met als aansluiting op de context zijn aldus relevante criteria voor de waardering van de stadsvernieuwingsarchitectuur. Bovendien blijkt dat een wezenlijke waarde van de stadsvernieuwing haar functie is, namelijk betaalbaar en comfortabel wonen op centrale locaties met hoge grondwaarden. De architectuur geeft uitdrukking aan die functie.